De historicus/publicist Chris van der Heijden is bezig met de voorbereidingen van een ‘zwarte canon‘ van de geschiedenis. Volgens hem komen in de officiële canon vooral de hoogtepunten van het Nederlandse verleden aan bod, en verdwijnen de historische vlekken daarmee uit beeld. Misstanden als de jodenvervolging, de slavenhandel en de politionele acties dienen volgens hem ook een plek te krijgen in het overzicht van al die vaderlandse eeuwen.
Goed idee. En waarom zouden we het beperken tot een landelijk overzicht van de dieptepunten? Daarom presenteer ik de komende maanden op deze plek de Zwarte Zaanse Canon. Elke zondag één aflevering. Opdat we het niet voornamelijk over die mooie molens, de Zaanstreek als provisiekast en het moderne industrielandschap hebben (om maar een paar onderwerpen uit de ‘officiële’ Zaanse canon te noemen).
Vandaag deel 1: de Artillerie-Inrichtingen/Eurometaal.
In de jaren 1897-1899 werd het ruim twee eeuwen eerder opgerichte Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen van Delft overgebracht naar Zaandam. Het ontbrak de ‘AI’ in Delft namelijk aan ruimte. Aan de randen van het Noordzeekanaal en de Voorzaan werden in een gestaag tempo fabriekshallen, schietkelders, kantoren en magazijnen neergezet. Het Staatsbedrijf ging in Zaandam als vanouds verder met het produceren van munitie en aanverwante produkten voor het Nederlandse leger. En desgewenst ook voor andere, buitenlandse troepen.
In de Eerste Wereldoorlog bereikte de Zaandamse wapenfabriek een personeelsrecord. Er werkten bij deze grootste regionale werkgever in 1917 bijna 85oo mensen. Hun productie was beschikbaar voor binnen- en buitenlandse doeleinden, zolang het maar geld opleverde. In de jaren ’30 produceerde het bedrijf onder meer mosterdgas, een sadistische erfenis van de Eerste Wereldoorlog. Het was bedoeld om zonodig in te zetten tegen opstandelingen in Nederlands-Indië. Dat ging zelfs de nazi’s te ver; zij vernietigden de voorraden toen ze vaste voet hadden gekregen op Nederlandse bodem.
Na de oorlog leverde de AI aan bijna alles en iedereen die wapens en munitie behoefde, uitgezonderd misschien de communistische staten. Een door de Artillerie-Inrichtingen ontwikkeld geweer werd door de Amerikanen op grote schaal gebruikt in Vietnam. Begin jaren ’70 van de vorige eeuw ging de staatsonderneming voor 30% over naar het wapenconcern van de nazistische oorlogsindustrieel Friedrich Flick. Het kreeg een nieuwe naam: Eurometaal. De oude streken bleven echter gehandhaafd. Het verkocht als nooit tevoren aan omstreden landen (Indonesië, Pakistan, Israël, Argentinië, om maar een paar willekeurige te noemen) en omzeilde de exportverboden. Zo kwam er in de jaren ’70 munitie en militaire know-how terecht in Zuid-Afrika en gingen er springladingen, granaathulzen en granaten naar landen als Irak, Iran en Saoedie-Arabië. De illegale transporten leverden, voor zover de strafbaarheidstermijn niet was verstreken, Eurometaal een veroordeling op van de Verenigde Naties en een stevige boete van de rechter. Hardnekkig als de directie was bleef ze desondanks leveren aan discutabele landen. Vlak voordat Eurometaal begin 21-ste eeuw definitief de geest gaf, profiteerde Turkije van een flinke voorraad Eurometaal-granaten. Een aparte vermelding verdienen de door het bedrijf gemaakte anti-personal mines. Ze waren dermate onbetrouwbaar dat minimaal acht Nederlanders er door om het leven kwamen, geheel buiten hun schuld.
De Artillerie Inrichtingen/Eurometaal mag met recht de meest dodelijkste werkgever ooit in de Zaanse geschiedenis worden genoemd.
Wanprodukt van de Artillerie-Inrichtingen dat minimaal acht Nederlanders het leven kostte.