De periode rond kerst en oudjaar is traditiegetrouw spelletjestijd. Een mooie aanleiding om eens te kijken wat de Zaanstreek zoal te bieden had en heeft op spelengebied. Want om de een of andere reden die nog eens moet worden opgezocht, vermaakte de Zaanstreek zich eeuwenlang met afwijkende spelletjes en dito andere lokale vrijetijdsbesteding. Een deel van die inmiddels folkloristische bezigheden overleeft zelfs in het Nintendo-tijdperk.
Dat geldt niet voor het botten (het met munten gooien naar een op de grond getrokken lijn), de Zaanse knikkervarianten goffen en potjepik en het koopmannen, een kaartspel voor tien tot twintig deelnemers. Ook het Zaanse koekoekspel en het stoombootspel zijn uitgestorven. En de plaatselijke uitdrukkingen ‘hoer’ (een tol die altijd op z’n kop terechtkomt) en ‘hoeredop’ (een niet goed gebakken knikker) hebben tegenwoordig een heel andere connotatie.
Het Sinterklaasfeest had in de Zaanstreek ook een afwijkende vorm. Voorafgaand aan de verjaardag van de goedheiligman bezochten kinderen de ‘plakavond’, waar ze ‘oude vrijsters’ (taaipoppen) versierden. En op de zaterdagavond voor 5 december mochten de kids bij de bakker tegen betaling van een stuiver met een dobbelsteen gooien. Wie het hoogst gooide, kreeg suikergoed ter waarde van een kwartje. Een gokverslaving kon je destijds blijkbaar niet vroeg genoeg aanleren.
De Sinterklaasviering-oude-stijl ging ter ziele, maar dat geldt niet voor twee andere kinderfeesten die in de Zaanstreek vanouds mateloos populair waren. Ten eerste Luilak, dat de zaterdagochtend voor Pinksteren plaatsvindt. Het oud-Germaanse ritueel om de afgedane winterdemonen te bespotten, veranderde hier in de uitdaging om slapende mensen wakker te schreeuwen, bellen en/of trommelen. Er worden ook nu nog altijd – als ander onderdeel van de feestvreugde – vreugdevuren ontstoken en ramen besmeerd met kaarsvet. En in molen De Kat kan men in de Luilakochtend om onduidelijke redenen gratis onder het scheermes. Maar daar hebben de kinderen weinig aan.
Het tweede kiddofestijn dat hier met groot enthousiasme wordt bedreven, is Sint Maarten. Wees als nieuwkomer in deze streek niet verbaasd als er in de vroege avond van 11 november zingende kleuters met lampionnen voor uw deur staan: ze willen alleen wat snoep. Ook deze bedelarij komt voort uit de Germaanse oudheid, toen men met fakkels over de akkers liep om een offervuur voor Wodan te stoken. Enfin, de jeugd is er blij mee. En de tandartsen zijn dat ook.