Op 14 september 2014 presenteerde Sarah Vermoolen haar boek Zaanse parels. Ik mocht een van de hoofdstukken voor mijn rekening nemen en zette het licht op het Zaandamse Hembrugterrein. Met dat wonderschone gebied heb ik nu eenmaal al decennia een haat-/liefdeverhouding. Mijn verhaal vindt u hieronder, de (prachtige) begeleidende foto’s van Max Linsen kunt u aantreffen in het boek. Voor meer informatie, zie de website van Sarah.
Het Hembrugterrein moet open
In de jaren tachtig van de vorige eeuw bracht ik zo nu en dan met wat gelijkgezinden een bezoekje aan Eurometaal. Nederlands grootste munitiefabriek, gelegen op de hoek van het Noordzeekanaal en de Voorzaan, was weliswaar hermetisch afgesloten van de buitenwereld, maar dat mocht de pret niet drukken. Met spuitbussen brachten we antimilitaristische slogans aan op de buitenmuren. Een blokkade van het fabrieksterrein was eveneens goed besteed aan ons, pacifisten. Ter afwisseling schreven we pamfletten en brochures waarin we pogingen deden om dat vermaledijde bedrijf naar de mestvaalt van de geschiedenis te drijven. Eurometaal maakte namelijk moordtuig en leverde desgevraagd ook nog eens aan dictatoriale regimes. Het bedrijf mocht op dat immense Hembrugterrein weliswaar al bijna een eeuw naar hartenlust produceren en werkgelegenheid bieden aan vele honderden arbeiders, wat ons betreft gingen de poorten definitief op slot. Eurometaal moest dicht, en snel ook.
Kathedraal
Begin jaren negentig was ik een paar maal in de gelegenheid om op uitnodiging een wandeling te maken over het complex. Internet bestond nog niet, anders had de directie me na een rondje naamgooglen ongetwijfeld de toegang ontzegd. Nu volgden er een paar vriendelijke gesprekken waarin mogelijkheden werden besproken om de kogel- en granatenproductie te vervangen door vreedzamer bedrijvigheid. Fietsen in plaats van landmijnen, zoiets. De gedachtewisseling was interessant, zij het weinig productief, maar het hoogtepunt van de bezoekjes vormden de rondleidingen. Directeur Vonk – toepasselijke naam, of juist niet? – toonde een deel van de ruim veertig hectares die het Hembrugterrein vormden. (Ik verzin het niet, maar later zou een bewaker met de achternaam Kruit dit werk op zich nemen). Er ging een verborgen wereld voor me open. Een on-Zaanse wereld bovendien. Het afgesloten en zwaar bewaakte militaire complex bleek een ware schatkamer.
Het wemelde daar in zuidelijk Zaandam van de prachtige en tegelijkertijd mysterieuze gebouwen. Ze heetten De Kathedraal of De Dood. Er stond een Grote en een Kleine Boerderij (die hadden overigens duidelijk een andere functie dan melk leveren of kippen houden). Er waren prachtige gevels met siermetselwerk. Gracieuze gietijzeren kolommen. Een fabriekshal in de Amsterdamse-schoolstijl. Expressionisme, traditionalisme, neorenaissance; bedenk een bouwstijl en die bleek aanwezig.
Groen
Daar bleef het niet bij. Overal groeide en bloeide het groen. Planten die elders in de Zaanstreek afwezig waren, reikten hier massaal naar de hemel. Er was zelfs een heus bos, en niet zo’n kleintje ook. Het krioelde van het leven, in flora- en faunavorm. Waar vond je zo dichtbij elkaar de ijsvogel, bonte specht en ransuil? En dan heb ik het nog niet eens over de eveneens rondstruinende wezels, bunzingen en vleermuizen. Deze weelderige biotoop was niet alleen bijzonder in de Zaanstreek, maar in heel Nederland.
Er viel me tijdens de wandelingen door dat sprookjesparadijs nog iets op: het was er zo stil. Waar ooit duizenden werknemers liepen, timmerden en smeedden, resteerde daarvan nu nog maar een fractie. We wisten het op dat moment nog niet, maar Eurometaal was terminaal. Het bedrijf zou uiteindelijk nog net de 21ste eeuw halen. Toen werden ook de laatste bommenmakers en kruitmengers naar huis gestuurd. De val van de Muur in combinatie met slecht management deden Eurometaal de das om. Ruim drie eeuwen lang had de onderneming binnen- en buitenland voorzien van geweren, mijnen en kogels. De eerste twee eeuwen vanuit Delft en daarna in het hart van de Stelling van Amsterdam. Het nieuwe millennium was echter amper aangebroken of ook het laatste restje hoop op handel verdween. Eurometaal ging dicht. Definitief. Wij, de aanhangers van het gebroken geweertje, kregen eindelijk onze zin.
Bij gebrek aan onderhoud begonnen er gebouwen in te storten, een proces dat overigens al was ingezet toen het bedrijf nog niet ter ziele was. Planten overwoekerden in ijltempo de monumentale panden, bomen doorboorden de vloeren en zochten via de daken het zonlicht op. Regen en wind dreigden het karwei definitief af te maken. Wat jaren eerder de romantische uitstraling had van vergane glorie dreigde nu te verworden tot onherstelbare ruïnes. Het mooiste en tegelijkertijd geheimzinnigste stukje Zaanstreek verdween stukje bij beetje van de aardbodem.
Sanering
Voor herstel en onderhoud waren miljoenen euro’s nodig. Het zou logisch zijn als het ministerie van Defensie die restauratiekosten zou dragen. Niet alleen was de Nederlandse staat verreweg de langste tijd eigenaar van het gebied, onder dat bewind vonden ook de talloze illegale giflozingen plaats die de bodem zo vervuilden dat sanering bijkans onbetaalbaar werd. Het ministerie gaf aanvankelijk echter niet thuis. Anderen moesten de klus maar klaren.
Pas na lang aandringen van de gemeente en door het hardnekkig blijven aandragen van plannen en alternatieven – het aantal particulieren, bedrijven en bestuurders dat ideeën genereerde is inmiddels ontelbaar – kwam Den Haag en vervolgens ook de provincie een beetje in beweging. De eerste gebouwen werden waterdicht gemaakt of zelfs hersteld. Inmiddels is een deel van het Hembrugterrein weer toegankelijk en zitten er wat bedrijven. Het is het begin van iets dat de komende jaren kan uitgroeien tot een uniek woon-, werk- en recreatiegebied. Met behoud van tientallen monumenten en veel natuur. Hopelijk slagen de beheerders er in om het goede te bewaren en het sprookje voort te zetten. Wat mij betreft mag er zelfs wat wapentuig terugkeren naar de plek van herkomst. In een museum, dat de vaderlandse oorlogs- en vredesgeschiedenis vertelt aan de hand van drie eeuwen wapen- en munitiefabriek.
Het heeft even geduurd, maar ik ben van mening veranderd. Het Hembrugterrein moet open!
Waardeer dit artikel
De content op deze website is in en uit principe gratis, maar het maken ervan kost wel geld. Vond je het de moeite waard? Laat het blijken met een kleine bijdrage en help bij het mogelijk maken van onafhankelijke artikelen.
De stelling van Amsterdam krijgt na renovatie ook weer een mooie bestemming.
Hopelijk krijgt jouw Hembrugterrein na renovatie ook een mooie bestemming?
Vriendelijke groe,
Zaanse parels: het Hembrug-hoofdstuk
Hy Erik.
Via een omweg heb ik dit stukje over het Hembrug terrein nu pas van je gelezen, alhoewel ik het boek De Zaanse Parels al geruime tijd in bezit heb. Als oud medewerker van AI/Hembrug/Eurometaal van 1967 tot 1979 ben ik sinds de oprichting van het Hembrugmuseum weer geïnteresseerd geraakt in de geschiedenis hiervan.
Wat mij trickerde in het stukje van je was het woord pacifisme en ook dat je onder voorwendsels af en toe een kijkje kon nemen op het Hembrug terrein. Opeens kwamen er weer allerlei herinneringen bij mij naar boven en wilde je dit laten weten.
Zo ook dat ik als lid van de OR en vanuit de OR mij gevraagd werd om eens bij een bijeenkomst van de pacifisten aanwezig te willen zijn om te beluisteren wat er gaande was. De protesten van de pacifisten baarde ook de OR destijds zorgen. Dus toen mij gevraagd werd wie er bij deze bijeenkomst van de pacifisten aanwezig wilde zijn, leek het mij wel wat om te doen, om als een soort spion te infiltreren bij de tegenstanders van Eurometaal. Ik moest alleen zorgen dat ik niet ontmaskerd zou worden. Wat ik mij er nog van weet te herinneren is dat de bijeenkomst wat teleurstelde omdat maar een paar mensen aanwezig waren en er weinig acties werden aangekondigd. Ik kon dus mededelen dat het slechts een klein groepje was die weliswaar luidkeels aandacht vroeg maar niet breed gedragen werd in de Zaanstreek om mee te doen.
Groet Atse Kroes