De Gedempte Gracht als koopgoot

Een liefdevolle schets van de Zaanstreek, in 32 dagelijkse afleveringen. Vandaag deel 20.

Het geografisch hart van Zaanstad bevindt zich ergens ter hoogte van Zaandijk. Maar door een combinatie van falende bestuurders en een sterke natuurlobby is die stadskern gebleven wat het al eeuwen was: een immens, met sloten doorsneden weiland.

De gemiddelde Zaankanter heeft zich er maar bij neergelegd dat het hart van zijn woonplaats te vinden is op en rond de Gedempte Gracht. Dit winkelgebied loopt van het gloednieuwe retro-stadhuis in het westen tot de Zaan in het oosten. Voor 1858 lag op deze plek een stinkende sloot, met aan weerszijden respectievelijk het Zilverpad en het Geldelozepad. Links woonden de rijkaards, rechts de arme sloebers.

Na de sloot te hebben volgegooid met zand besloot het gemeentebestuur tot een mooi staaltje geschiedvervalsing: hier bevond zich voortaan de Gedempte Gracht (zie voor vergelijkbare upgrading de eveneens Zaandamse Herengracht). Vanaf die dag ging het van kwaad tot erger met deze strook grond. Eerst kwam er een markt op de Gedempte Gracht – afwisselend met vee, onderbroeken en groenten. Na de uitvinding van het automobiel veranderde de straat in een verkeersader van formaat. Een deel van de monumentale bebouwing langszij werd gesloopt om plaats te maken voor megakubussen van Hema, Blokker, C&A, V&D en soortgelijke roofridders. Uiteindelijk zou zelfs de plaatselijke synagoge (uit 1865!) worden ingericht als telefoonwinkel. Rond de jaren zestig van de vorige eeuw was er van het authentieke stadshart weinig over.

Omdat al dat langsrazende verkeer het winkelen er niet gezelliger op maakte, werd de straat opnieuw autovrij gemaakt. De dienstdoende wethouder liet de gemeenteraad kiezen uit twee boomtypes die de voormalige ‘gracht’ moesten opfleuren. Toen de raad in meerderheid voor model A koos, moest de wethouder meedelen dat hij helaas model B al had besteld. Waarmee meteen een beeld is geschetst van de Zaanse democratie.

Alle bomen ten spijt zakte de gemiddelde klant het lood in de schoenen bij het idee de zielloze Gedempte Gracht te moeten afwandelen op zoek naar, pak ‘m beet, een duivekater. Dus lieten de volksvertegenwoordigers – we zitten inmiddels in de jaren tachtig – de vers geplante bomen kappen. Het groen maakte plaats voor ‘winkelpaviljoens’, buitenmodel aquaria waar je twee spijkerbroeken voor een tientje kon bekomen. Het resultaat was dat de kooplust nog verder zakte. ’s Avonds viel er al helemaal niets te beleven in dit winkelparadijs. Na 20.00 uur waren alleen de glasbakken en brievenbussen open.

Aan het begin van de 21^ste eeuw heeft de gemeente in een uiterste wanhoopspoging besloten om de Gedempte Gracht, die nooit een gracht was, te veranderen in een gracht. Je moet er maar opkomen. Anderhalve eeuw na demping van de plaatselijke sloot staat er weer water in het centrum. Daarmee doet het stadsbestuur in ieder geval de naam ‘koopgoot’ eer aan. Het resultaat van deze make-over mag er trouwens wezen.

De synagoge blijft trouwens nog even een telefoonwinkel. 

Kort voor de ontdemping