Zaans industrieel erfgoed

Een liefdevolle schets van de Zaanstreek, in 32 dagelijkse afleveringen. Vandaag deel 28.

Zaankanters willen graag weten dat hun woonomgeving het oudste industriegebied van Europa, en misschien wel van de hele wereld is. De reden: in 1596 verkocht de uitvinder van de houtzaagmolen zijn bedenksel aan een Zaandammer. Het Juffertje – zo heette het product van deze Cornelis Corneliszoon van Uitgeest – was de voorloper van een lange reeks wentelwieken die de weilanden en velden rond de Zaan zouden bevolken. Enfin, om een lang verhaal in te dikken: uit die molenbedrijvigheid kwamen vanaf de negentiende eeuw stenen fabrieken voort waarin vooral veel voedsel werd verwerkt. Denk aan Verkade, Honig, Duijvis en Lassie. Een deel van dat industrieel erfgoed bestaat nog.

De top 10:

1. Zaanwand (Veerdijk, Wormer). Aan beide zijden van de Zaanbrug tussen Wormer en Wormerveer staan majestueuze fabriekscomplexen in neo-renaissancestijl. Een industriële canyon, merendeels gebouwd tussen 1875 en 1920 en bedoeld als pakhuizen en rijstpellerijen. Mooie namen ook, zoals Mercurius, Donau, Bassein en Hollandia. Sommige zijn nog in gebruik als fabriek, andere bevatten woningen, ateliers of horeca.

2. Hembrugterrein (Hemkade, Zaandam). In 1895 kwam wapen- en munitiefabriek ‘Artillerie Inrichtingen’ van Delft naar Zaandam, om er ruim een eeuw later het loodje te leggen. Wat resteerde was een ruim veertig hectare groot terrein vol monumentale panden, een bos (het enige in de Zaanstreek) en allerlei zeldzame planten- en dierensoorten. Veel van de gebouwen staan inmiddels op instorten, omdat de eigenaar – het Rijk – heel lang te beroerd was om het terrein een nieuwe toekomst te geven. Vanwege dat instortingsgevaar en de zwaar vervuilde bodem ter plekke is het Hembrugterrein nog steeds grotendeels verboden gebied.

3. Verkadefabriek (Westzijde 103, Zaandam). Aan beide kanten van de Westzijde zijn Verkadepanden te vinden. Het eerste gebouw werd in 1886 neergezet en sindsdien verrees het ene koekjescomplex na de andere chocoladefabriek. De gebouwen aan de Zaankant zijn inmiddels opgeknapt en verbouwd tot horeca, winkels, fitnesscentrum en bibliotheek. Let op het tegeltableau en het metselmozaïek aan de buitenmuur.

4. De Adelaar (Zaandijkerweg 5, Wormerveer). Deze voormalige zeepziederij dateert uit 1908. De betonnen vogel op het dak heeft een spanwijdte van 6,75 meter. Ooit stond hier een andere adelaar, waarvan het verhaal gaat dat die van brons was en zelfs een gouden ring in de snavel droeg. Toen de fabriek in 1906 afbrandde, stortte de roofvogel in de Zaan. Om die reden zouden de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog nog hebben gedregd, in de hoop op een extra voorraadje kostbare metalen. Als het waar is, is het zonde van hun tijd geweest. Ook de eerste adelaar was namelijk van steen.

5. Verwer’s Vernis en Stoommetaal Drukkerij (Noordervaartdijk 10, Krommenie). Hoe meer industrie langs de boorden van de Zaan, hoe meer verpakkingsmaterialen. En daar sprong de heer Verwer op in. Hij produceerde en bedrukte blikken. Krommenie hield er een langgerekte bakstenen fabriek aan over, versierd met gekrulde muurijzers en natuurstenen ornamenten.

6. Cacaofabriek Boon (Markstraat 66a, Wormerveer). Art deco en expressionisme kenmerken deze hoogbouw uit 1916. Het is een ontwerp van de bekende architect Mart Stam, die ook de Wormer rijstpellerij Mercurius vormgaf. Officieel heet dit gebouw De Arend. Ooit werden er koetjesrepen en Engelse drop geproduceerd.

7. Gortpellerij Zwaardemaker (Oostzijde, Zaandam). Waar vroeger gort werd gepeld, bevinden zich nu 36 luxe appartementen met zicht op de Zaan. Ga op de Oostzijde staan en laat u imponeren door dit 33 meter hoge, honderd jaar oude Rijksmonument. Betonskeletbouw in optima forma.

8. Essencefabriek Polak & Schwarz (Provincialeweg 128, Zaandam). Voor de Tweede Wereldoorlog behoorde dit grotendeels joodse bedrijf tot de belangrijkste wereldspelers op het gebied van geur- en smaakstoffen. Nu resteert alleen nog een in 1930 neergezette betonnen gebouw; de rest is gesloopt. En de arbeid van weleer heeft plaatsgemaakt voor peperdure, nauwelijks te verhuren woningen.

9. Stoommeelfabriek Vrede (Sluispolderweg 9, Zaandam). De Eerste Wereldoorlog was net afgelopen toen dit immense gebouw werd opgeleverd, vandaar de naam Vrede. Het ziet desondanks uit als een sinister fort, zij het eentje met waterspuwers en gevelstenen in art decostijl. Ligt er helaas wat afgelegen en desolaat bij in het uiterste zuiden van Zaandam, aan de rand van industriegebied Achtersluispolder.

10. Graanmalerij/fouragehandel Schoen (Watermolenstraat 21, Westzaan). Zelfs het boerendorp Westzaan had z’n industrie. Kleinschalig, dat wel. Zoals deze tussen 1916 en 1924 gebouwde malerij. Witgepleisterd en slechts twee lagen hoog. Een gemeentelijk monument in een beschermd dorpsgezicht.

VerwerVerwer

 

1 gedachte over “Zaans industrieel erfgoed”

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *