Het Hembrugterrein moet open (maar hoe?)

In 2013 schreef ik voor het boek Zaanse parels een artikel over het Hembrugterrein in Zaandam. Afgelopen week ging de gemeenteraad akkoord met het onzalige B&W-plan om duizend woningen toe te staan op de veertig hectare grond die dit unieke gebied bestrijkt. Om weer even de herinnering aan het Hembrugterrein op te roepen, plaats ik bovenstaand artikel ook hier. En nu maar hopen dat het bijzondere karakter behouden blijft…

Het Hembrugterrein moet open

In de jaren tachtig van de vorige eeuw bracht ik zo nu en dan met wat gelijkgezinden een bezoekje aan Eurometaal. Nederlands grootste munitiefabriek, gelegen op de hoek van het Noordzeekanaal en de Voorzaan, was weliswaar hermetisch afgesloten van de buitenwereld, maar dat mocht de pret niet drukken. Met spuitbussen brachten we antimilitaristische slogans aan op de buitenmuren. Een blokkade van het fabrieksterrein was eveneens goed besteed aan ons, pacifisten. Ter afwisseling schreven we pamfletten en brochures waarin we pogingen deden om dat vermaledijde bedrijf naar de mestvaalt van de geschiedenis te drijven. Eurometaal maakte namelijk moordtuig en leverde desgevraagd ook nog eens aan dictatoriale regimes. Het bedrijf mocht op dat immense Hembrugterrein weliswaar al bijna een eeuw naar hartenlust produceren en werkgelegenheid bieden aan vele honderden arbeiders, wat ons betreft gingen de poorten definitief op slot. Eurometaal moest dicht, en snel ook.

Begin jaren negentig was ik een paar maal in de gelegenheid om op uitnodiging een wandeling te maken over het complex. Internet bestond nog niet, anders had de directie me na een rondje naamgooglen ongetwijfeld de toegang ontzegd. Nu volgden er een paar vriendelijke gesprekken waarin mogelijkheden werden besproken om de kogel- en granatenproductie te vervangen door vreedzamer bedrijvigheid. Fietsen in plaats van landmijnen, zoiets. De gedachtewisseling was interessant, zij het weinig productief, maar het hoogtepunt van de bezoekjes vormden de rondleidingen. Directeur Vonk – toepasselijke naam, of juist niet? – toonde een deel van de ruim veertig hectares die het Hembrugterrein vormden. (Ik verzin het niet, maar later zou bewaker Kruit dit werk op zich nemen). Er ging een verborgen wereld voor me open. Een on-Zaanse wereld bovendien. Het afgesloten en zwaar bewaakte militaire complex bleek een ware schatkamer.

Het wemelde daar in zuidelijk Zaandam van de prachtige en tegelijkertijd mysterieuze gebouwen. Ze heetten De Kathedraal of De Dood. Er stond een Grote en een Kleine Boerderij (die hadden overigens duidelijk een andere functie dan melk leveren of kippen houden). Er waren prachtige gevels met siermetselwerk. Gracieuze gietijzeren kolommen. Een fabriekshal in de Amsterdamse-schoolstijl. Expressionisme, traditionalisme, neorenaissance; bedenk een bouwstijl en het bleek aanwezig.

Daar bleef het niet bij. Overal groeide en bloeide het groen. Planten die elders in de Zaanstreek afwezig waren, reikten hier massaal naar de hemel. Er was zelfs een heus bos, en niet zo’n kleintje ook. Het krioelde van het leven, in flora- en faunavorm. Waar vond je zo dichtbij elkaar de ijsvogel, bonte specht en ransuil? En dan heb ik het nog niet eens over de eveneens rondstruinende wezels, bunzingen en vleermuizen. Deze weelderige biotoop was niet alleen bijzonder in de Zaanstreek, maar in heel Nederland.

Er viel me tijdens de wandelingen door dat sprookjesparadijs nog iets op: het was er zo stil. Waar ooit duizenden werknemers liepen, timmerden en smeedden, resteerde daarvan nu nog maar een fractie. We wisten het op dat moment nog niet, maar Eurometaal was terminaal. Het bedrijf zou uiteindelijk nog net de 21ste eeuw halen. Toen werden ook de laatste bommenmakers en kruitmengers naar huis gestuurd. De val van de Muur in combinatie met slecht management deden Eurometaal de das om. Ruim drie eeuwen lang had het binnen- en buitenland voorzien van geweren, mijnen en kogels. De eerste twee eeuwen vanuit Delft en daarna in het hart van de Stelling van Amsterdam. Het nieuwe millennium was echter amper aangebroken of ook het laatste restje hoop op handel verdween. Eurometaal ging dicht. Definitief. Wij, de aanhangers van het gebroken geweertje, kregen eindelijk onze zin.

Bij gebrek aan onderhoud begonnen er gebouwen in te storten, een proces dat overigens al was ingezet toen het bedrijf nog niet ter ziele was. Planten overwoekerden in ijltempo de monumentale panden, bomen doorboorden de vloeren en zochten via de daken het daglicht op. Regen en wind dreigden het karwei definitief af te maken. Wat jaren eerder de romantische uitstraling had van vergane glorie dreigde nu te verworden tot onherstelbare bouwvallen. Het mooiste en tegelijkertijd geheimzinnigste stukje Zaanstreek verdween stukje bij beetje van de aardbodem.

Voor herstel en onderhoud waren miljoenen euro’s nodig. Het zou logisch zijn als het ministerie van Defensie die restauratiekosten zou dragen. Niet alleen was de Nederlandse staat verreweg de langste tijd eigenaar van het gebied, onder dat bewind vonden ook de talloze illegale giflozingen plaats die de bodem zo vervuilden dat sanering bijkans onbetaalbaar werd. Het ministerie gaf aanvankelijk echter niet thuis. Anderen moesten de klus maar klaren.

Pas na lang aandringen van de gemeente en door het hardnekkig blijven aandragen van plannen en alternatieven – het aantal particulieren, bedrijven en bestuurders dat ideeën genereerde is inmiddels ontelbaar – kwam Den Haag en vervolgens ook de provincie een beetje in beweging. De eerste gebouwen werden waterdicht gemaakt of zelfs hersteld. Inmiddels is een deel van het Hembrugterrein weer toegankelijk en zitten er wat bedrijven. Het is het begin van iets dat de komende jaren kan uitgroeien tot een uniek woon-, werk- en recreatiegebied. Met behoud van tientallen monumenten en veel natuur. Hopelijk slagen de beheerders er in om het goede te behouden en het sprookje voort te zetten. Wat mij betreft mag er zelfs wat wapentuig terugkeren naar de plek van herkomst. In een museum, dat de vaderlandse oorlogs- en vredesgeschiedenis vertelt aan de hand van drie eeuwen wapen- en munitiefabriek.

Het heeft even geduurd, maar ik ben van mening veranderd. Het Hembrugterrein moet open!

hembrug

 

 

4 gedachten over “Het Hembrugterrein moet open (maar hoe?)”

  1. margrietvanengelen

    Beste Erik, Je bent van de beweging van Het gebroken geweertje las. Ik vind dit een heel moeilijk iets. Ik ben absoluut tegen oorlog. Het is afschuwelijk, het kent alleen maar slachtoffers en lost niets op.Mijn vader vocht op de Grebbeberg in de 2e W.O. met totaal ondeugdelijk materiaal en heeft zich ook totaal verlaten gevoeld door de toenmalige regering. die niet gezorgd had voor beter materiaal. Hij was de enige van zijn bataljoen die in leven bleef. Hij is er tijden van over zijn toeren geweest en aan het eind van zijn leven, kwam dit steeds weer boven. Mijn schoonvader lag in de 2e W.O. als dienstplichtig soldaat in een ander gebied. Ik hoor hem nog het verhaal vertellen dat zijn sergeant met een pistool naar vliegtuigen schoot, wat door de soldaten onder hem niet bepaald gewaardeerd werd. Ook hij klaagde er over dat het materiaal waar ze mee moesten vechten totaal verouderd was. Ze maakten geen enkele kans om het land te verdedigen. De oorlogen waar we in deze tijd mee geconfronteerd worden, zijn vooral ideologisch en zijn dus vooral ideologisch te bestrijden. Oorlog is iets wat het allerlaatste middel is om in te zetten om een land te verdedigen als het aangevallen wordt en dat alleen als geen enkel diplomatisch overleg meer helpt. Na de ervaringen van mijn vader en schoonvader kan ik hoe moeilijk ik dit ook vind, niet van de beweging van het gebroken geweertje zijn.

    1. Dag Margriet,

      Triest dat je vader en schoonvader het slachtoffer werden van de toenmalige omstandigheden.
      Het gaat wat ver om hier in kort bestek mijn redenen om dienst te weigeren te beschrijven, maar laat ik het even beperken tot die Duitse inval in Nederland. Indien Nederland destijds betere wapens beschikbaar had, en veel meer militairen, waren de binnenvallende troepen dan wel geweerd c.q. verslagen? Ik denk het niet. Het gevolg was een nog groter aantal doden, gewonden en verwoestingen geweest.
      Ooit zei iemand verontwaardigd tegen me, toen hij hoorde dat ik dienst had geweigerd: “Stel je voor dat iedereen dat zou doen.” Ik kon alleen maar antwoorden: “Ja, stel je voor.”
      Dat laat overigens onverlet dat ik me goed kan voorstellen dat iemand zich in bepaalde omstandigheden met geweld verdedigt. Denk bijvoorbeeld aan de toenmalige anti-apartheidsstrijders in zuidelijk Afrika.

      1. margrietvanengelen

        Dag Erik, Ik vind wat je aanroert een heel moeilijk probleem, waar ik eigenlijk rationeel en emotioneel niet uit kom.Ik ben tegen opzettelijk doden. Elk mens is waardevol, en ik respecteer elk mens, die dit ook vindt. Ik kan me ook voorstellen dat je dienst weigert, maar ik kan me ook voorstellen dat je de mensen waar je van houdt wilt verdedigen. Het is een probleem waar ik zelf niet uit kom, laat dit duidelijk zijn.

Laat een reactie achter

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *