De vlucht van Kortsjnoj: politiek schaken in Westzaan

De Wit-Russische atlete Kristina Tsimanoeskaja zocht na te zijn gevlucht van de Olympische Spelen in Tokio haar heil in Warschau. 45 jaar eerder vluchtte Sovjet-schaakgrootmeester Viktor Kortsjnoj na het IBM-toernooi in Amsterdam. Hij dook onder in Westzaan.

Het is 25 juli 1976. Daags na zijn gedeelde overwinning tijdens het IBM-schaaktoernooi in Amsterdam speelt Viktor Kortsjnoj een simultaanseance in Den Haag. Aansluitend wordt hij verwacht op de vijfhonderd meter verder gelegen ambassade van de Sovjet-Unie. Maar tot irritatie van zijn gastheren komt de grootmeester niet opdagen. Kortsjnoj: “Om zeven uur moest ik op die ambassade zijn voor een receptie. Ik moest spelen tegen veertig spelers en het begon om twee uur. Om publiciteitsredenen kon ik mij niet aan die simultaanseance onttrekken. Ik was om half zes weg.” De Sovjetdiplomaten doen nog navraag bij Kortsjnojs hotel, maar dat levert niets op. Kortsjnoj heeft uitgecheckt en is spoorloos verdwenen. Zijn vlucht is begonnen.

Viktor Lvovitsj Kortsjnoj (Leningrad, 1931) meldt zich bij de Vreemdelingenpolitie. De een-na-beste schaker ter wereld -aartsvijand Anatoli Karpov blijft hem steeds net voor- vraagt daar politiek asiel aan. De ontsnapping aan de Sovjet-autoriteiten haalt de voorpagina’s van alle kranten, net als die van Kristina Tsimanoeskaja in augustus 2021. Alleen: waar is Viktor Kortsjnoj na zijn vlucht gebleven?

Walter Mooij

Nauw betrokken bij de ontsnapping is Westzaner Walter Mooij. Hij kent ‘Victor de Verschrikkelijke’, zoals Kortsjnojs bijnaam luidt, sinds 1968. Ze leerden elkaar toen kennen tijdens het Hoogoventoernooi in Wijk aan Zee, waar Mooij elke dag kwam kijken. Later dat jaar komen ze elkaar toevallig tegen op het Damrak. Ze drinken een kop koffie en raken bevriend. Mooij komt te weten dat Kortsjnoj twijfelt of hij wel in zijn geboorteland moet blijven. De autoriteiten daar staan zijn schaakambities in de weg, sinds hij zich in 1974 openlijk heeft beklaagd over de Russische schaakbond. Mooij biedt zijn hulp aan: “Als je besluit naar Nederland te komen, kun je bij mij terecht.”

Walter Mooij is ook de man die op 25 juli de vluchtauto bestuurt. Het tweetal rijdt in het diepste geheim naar Westzaan, waar Mooij woont in de Burgemeester Verstegenstraat 2. “Kortsjnoj baalde van het feit dat hij door de Russische autoriteiten steeds weer gepasseerd bij de buitenlandse toernooien. Hij vroeg me of hij bij me kon onderduiken. Dat kon en wilde ik niet weigeren.” Als zijn gastheer naar Zaandam gaat om daar muziekles te geven, blijft Kortsjnoj achter in de tegen het hart van Westzaan gelegen nieuwbouwwijk.

Schaakjournalist Max Pam schreef enkele malen in de Volkskrant hoe Walter Mooij hem twee dagen na de geslaagde vlucht belt. Pam en hij zijn lid van dezelfde schaakclub. Pam: “Hij vertelde droogjes dat Kortsjnoj bij hem thuis zat ondergedoken. Thuis was een flat in Zaandijk en inderdaad, daar trof ik de grootmeester aan. (…) Het logeren bij een Hollands gezin, met uitzicht op de Zaanse Schans, leek hem te bevallen. (…) Zijn vrolijkheid grensde aan een delirium. Zelden heb ik zo’n inkijkje gekregen in de intriges van de schaakwereld en het Sovjetsysteem. Kortsjnoj ratelde maar door, alsof hij nu eindelijk kon vertellen wat hem al die jaren op de tong had gelegen.” Max Pam vergist zich, zoals hierboven al te lezen valt. Kortsjnoj zit niet in een flat, maar in een eengezinswoning. En die bevindt zich niet in Zaandijk, maar in Westzaan (van waar je de Zaanse Schans godsonmogelijk kunt zien).

Vergeldingsacties

Helemaal op zijn gemak voelt Viktor Kortsjnoj zich niet in Westzaan. De Sovjettentakels zijn lang en dissidenten lopen gevaar. In een door Russische collega-grootmeesters ondertekende verklaring wordt gesproken over ‘het lage gedrag van de schaker V. Kortsjnoj, die het vaderland heeft verraden en die nu terecht is gekomen op het voor afvalligen geëigende pad van de achterklap en de laster’. De Nederlandse schaakgrootmeester Hans Ree schrijft later: “Toen hij in 1976 in Amsterdam politiek asiel had aangevraagd, was hij bang voor vergeldingsacties van de KGB en hij dook onder in een Nederlands dorpje. Ineke Bakker, die toen onder Euwe diende als secretaris-generaal van de FIDE, de schaakorganisator Berry Withuis en [Hein] Donner kwamen hem daar opzoeken. Omdat hij wist dat het mensen van links waren, schrok Kortsjnoj enorm en hij verliet het dorp meteen. In zijn boek lijkt hij er nog steeds van overtuigd dat hij daarmee aan een groot gevaar ontsnapte. Ik ben er zeker van dat die mensen hem alleen wilden helpen.”

Wellicht vindt Kortsjnoj op dat moment onderdak bij een andere Zaankanter, Janco Cnossen. Die is dan hoofd van de afdeling Vreemdelingenzaken in Zaanstad. Cnossen: “We kregen bij de politie het bericht dat hij in Westzaan was ondergedoken. De Russen zochten hem en dat was best angstig. Je moet je wel even voorstellen dat we het over een heel andere tijd hebben dan nu. Kortsjnoj had in Rusland toentertijd dezelfde status als Johan Cruijff bij ons. (…) Kortom, de Russen wilden hem terughalen. Eventueel met fysiek geweld.”

Als de schaker in allerijl Westzaan wil verlaten vanwege het ‘linkse’ bezoek vangt Cnossen hem op in zijn Zaandamse woning aan de Jan Eijdenbergstraat 24. “Maar dat zijn maar twee nachten geweest. Het was gewoon te link. Voor mij, maar ook voor Mooij. We hebben hem vervolgens ergens anders ondergebracht. (…) Binnen het korps wist alleen de commissaris waar ik mee bezig was. (…) Ik reed steeds routes waarbij iedere achtervolger opviel.”

Cnossen -hij zal vanaf 2002 acht jaar lang voor de ChristenUnie wethouder zijn in Zwolle- voert namens Kortsjnoj gesprekken met de Vreemdelingendienst in Den Haag. De schaker ontvangt al snel de B-status, maar tot een volwaardige erkenning als vluchteling komt het niet. Het leidt ertoe dat hij in 1978 naar Zwitserland vertrekt, waar hij uiteindelijk ook staatsburger wordt. De succesvolste schaker ooit zonder een wereldtitel overlijdt in 2016. Tot aan zijn dood heeft Viktor Kortsjnoj af en toe contact met zijn Zaanse redders Cnossen en Mooij.