Het BVD-dossier van Joop den Uyl

Het Nationaal Archief beheert ruim 71.000 persoonsdossiers van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en haar voorgangers BNV en CVD. Waaronder vele over prominente Nederlanders. Op deze site staan de verhalen die hun biografieën niet haalden. Ditmaal het geheime dossier over Joop den Uyl.

De Binnenlandse Veiligheidsdienst hield vooral (vermeende) communisten en – in veel mindere mate – rechtsextremisten in de gaten. Maar wat doet het BVD-dossier over Joop den Uyl tussen deze twee uitersten? De dienst had niet tot taak om sociaaldemocraten onder de loep te leggen. En toch tikten nijvere ambtenaren tientallen blaadjes vol over de PvdA-wethouder, minister en premier.

Rudolf Battek

De laatste BVD-aantekening over Johannes Marten den Uijl, zoals hij officieel heette, dateert van drie jaar voor zijn dood. Op 2 november 1984 probeert een delegatie bij de Tsjechoslowaakse ambassade in Den Haag een brief te overhandigen, bestemd voor de president van dat land. Daarin wordt ‘de vrijlating bepleit van de Tsjechoslowaakse dissident Rudolf Battek’. De actie verloopt niet helemaal naar wens. De ambassadeur blijft uit het zicht. ‘Nadat de delegatie de toegang tot de T.A. [Tsjechoslowaakse ambassade] was geweigerd, overhandigde Den Uyl aan het hek de brief aan chauffeur Machala, J.’, noteert de BVD-waarnemer.

Het is een onschuldig rapportje. Zeker in vergelijking met eerdere schrijfsels. Daaruit rijst het beeld op van een politicus die zich weinig gelegen laat liggen aan de Nederlandse geheime diensten. Dat begint twintig jaar voor Den Uyls ambassadebezoek. Hij is dan wethouder in Amsterdam. De BVD ziet een mogelijk gevaar opdoemen. De Koude Oorlog is nog in volle gang, maar het collegelid wil oostwaarts trekken, alsof hij daar geen dankbaar doelwit is voor de KGB. ‘Naar uit betrouwbare bron werd vernomen zou de wethouder Den Uyl van Amsterdam voornemens zijn op 25 juli 1964 met zijn gezin per auto te vertrekken voor een vacantiereis naar de Sovjet-Unie’, luidt de allereerste BVD-aantekening over de PvdA’er. Hoe het avontuur afloopt vermeldt het dossier niet. Onduidelijk is of de Binnenlandse Veiligheidsdienst alles wat ze verzamelde heeft overgedragen aan het Nationaal Archief.

Twee jaar later is het opnieuw raak. Joop den Uyl is dan inmiddels minister van Economische Zaken. Op 4 augustus 1966 ontvangt het hoofd van de BVD, Andries Kuipers, het volgende bericht: ‘Bij een bezoek van Minister Den Uijl aan de Nederlandse Ambassade in Moskou bleek deze vrijwel geheel onwetend te zijn op het gebied van de security en weinig begrip te hebben voor de werkwijze van de tegenpartij. (…) Er is hem [ambassadeur J. Weidema] een geval bekend dat leden van de economische missie Den Uijl ’s avonds een barjuffrouw uit de Bar National meenamen naar boven voor een strip-tease vertoning. Ofschoon hier wel sprake was van ‘safety in numbers’ acht hij een dergelijke handelwijze toch zeer riskant.’ Er zal een hartig woordje zijn gesproken over het ‘ontstellend gebrek aan security’ – dixit Kuipers -, maar daarover is niets terug te vinden in Den Uyls dossier.

‘Bij een bezoek van Minister Den Uijl aan de Nederlandse Ambassade in Moskou bleek deze vrijwel geheel onwetend te zijn op het gebied van de security.’

Leningrad

Net terug uit Moskou wil Den Uyl naar Leningrad, als onderdeel van een vakantiereis. Het leidt tot een botsing met het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dat voorziet veiligheidsrisico’s. ‘HD [Hoofd van de BVD-afdeling D, die over veiligheidsbevordering gaat] informeert, of nog iets vernomen is over de plannen van Min. Den Uijl voor een Abstecher [omleiding] naar Leningrad gedurende zijn vacantie. H.BVD [BVD-hoofd Kuipers] stelt zich hierover in verbinding met Mr. [J.A.] de Ranitz [directeur-generaal van het ministerie van Buitenlandse Zaken] die bevestigt, dat daarover nader contact geweest is. Z.E. [Zijne Excellentie] bleek echter weinig toegankelijk voor de bezwaren die BZ hier zag en vroeg zich min of meer af waarmede het zich bemoeide. Ook het kennisgeven aan de Ambassade dat hij daar zou zijn wilde hij niet laten gebeuren. HD vermeldt bezoek van Econ. Missie in Moskou de indruk omtrent het besef van het Russische gevaar door Z.E. niet erg goed was.’ In de Ministerraad is afgesproken dat bewindslieden niet op vakantie gaan achter het ‘Y-G’, het IJzeren Gordijn. Joop den Uyl laat zich er niets aan gelegen liggen.

Ambivalent

Den Uyl heeft een ambivalente relatie met de veiligheidsdiensten. Hij voelt er weinig voor om als PvdA-fractievoorzitter zitting te nemen in de Kamercommissie die de werkzaamheden van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten bespreekt. En hij is uiterst kritisch over hun activiteiten. Tegelijkertijd maakt hij af en toe gebruik van de BVD-kennis. Die dubbele houding is ook terug te lezen in het boek De geheime dienst. Verhalen over de BVD: ‘Als hoofd diende hij [Andries Kuipers] ook onder Den Uyl, een minister-president waar hij een zekere angst voor kende, maar die hij ook hielp bij de screening van leden van de PvdA-partijraad, die door Den Uyl niet werden vertrouwd.’

Dat wantrouwen over zijn eigen partijgenoten – met name over de linkervleugel van de PvdA – komt terug in een verzoek dat Den Uyl doet aan de ‘TPC’, een medewerker van de BVD-afdeling Technische Planning en Controle. ‘Na afloop van de Kamercommissie-vergadering van 16-5-’67 had ik een persoonlijk gesprek met de heer Den Uyl. Hij vroeg of wij hem enige informatie konden geven over enige Trotskistische acties binnen zijn eigen partij. Ook was hij geïnteresseerd in communistische “manoeuvres” bij de situatie in Amsterdam. Ik heb hem toegezegd dat ik na overleg met H.B [hoofd van de BVD] contact met hem zal opnemen.’ De PvdA is in de ban van Nieuw Links, een radicale vleugel die de huns inziens te conservatieve koers van de partij wil verleggen. Partijleider Den Uyl heeft maar moeilijk met de hemelbestormers. Vandaar waarschijnlijk zijn verzoek aan de TPC.

Corruptieschandaal

‘Onweerlegbare bewijzen dat het PvdA-Kamerlid Den Uyl betrokken is bij een corruptieschandaal.’

Een jaar later is het echter Den Uyl zelf die weer kritisch wordt belicht. ‘S.U.-reis van Minister J.M. den Uyl. Werd uit betrouwbare bron vernomen dat alle kosten van het verblijf van Minister Den Uyl in de S.U. door de Russische regering gedragen zijn.’ En in 1968 staat hij opnieuw in de belangstelling van de BVD. Ditmaal komt de kritiek uit de linkse hoek. Via een PSP-activist verneemt de BVD dat de bekende communistische journalist Leo Klatser over ‘onweerlegbare bewijzen’ beschikt dat ‘het PvdA-Kamerlid Den Uyl betrokken is bij een corruptieschandaal.’ Hij ‘zou het aannemersbedrijf Van der Meyden (n.g.o.), A’dam [bedoeld wordt waarschijnlijk Van der Meiden], dat belangen heeft bij bouwplannen op toegewezen bouwgronden aan “Mobil oil”, op onrechtmatige wijze bevoordeeld hebben en in ruil daarvoor een flat cadeau gekregen hebben, althans een beloning in die geest b.v. gratis wonen voor de duur van zijn leven o.i.d.’ Volgens de informant is het de bedoeling om deze belastende informatie via de Socialistische Jeugd en Nieuw Links – beide onderdeel van de PvdA – wereldkundig te maken. ‘Volgens Klatser zal deze zaak Den Uyl “vernietigen”. ‘ Vier jaar later is Joop den Uyl – die door Kuipers over de belastende informatie wordt geïnformeerd – premier van Nederland. Van het ‘vernietigen’ komt dus weinig terecht.

In 1981 krijgt Den Uyl nog een aantekening in zijn BVD-dossier. Op 6 mei van dat jaar verschijnt er een interview met hem in het Sowjetrussische Literaturnaya Gazeta, het weekblad van de Schrijversbond. Het ziet er alleen anders uit dan afgesproken. De BVD: ‘In de praktijk is gebleken dat door dit soort bladen soms artikelen worden geplaatst, die niet volledig in overeenstemming zijn met de werkelijkheid. Soms wordt dit bereikt door halve waarheden te vermelden, soms ook laat men simpelweg de vermelding van bepaalde cruciale zaken of uitspraken achterwege. Kennelijk is een dergelijk soort techniek ook toegepast bij het interview met PvdA-leider Den Uyl, want de tekst van het interview is door de Literaturnaya-correspondent in aanwezigheid van Den Uyl weliswaar gewijzigd maar de eerste ongewijzigde versie ervan is gepubliceerd, aldus een PvdA-woordvoerder namens Den Uyl. Dit zou tot gevolg hebben gehad dat dit interview “aperte” onjuistheden bevat.’ Daarmee is de kous af.

Oostblok

Den Uyls dossier bevat verder nog een aantal korte aantekeningen over reizen naar het Oostblok. Daarbij vinden, voor zover de dienst kan overzien, blijkbaar geen onverkwikkelijke zaken plaats. Den Uyl en de linkse tegenbeweging in binnen- en buitenland zijn een continuüm in zijn BVD-dossier. De daarin vastgelegde informatie vormt echter geen bedreiging voor zijn positie binnen de PvdA. In vergelijking met de gegevens die de dienst heeft over duizenden andere Nederlanders is het kruimelwerk. Al zou Den Uyl, wanneer hij de kans had gekregen om zijn eigen dossier te mogen bestuderen, daar wellicht heel anders over hebben gedacht.