Het Nationaal Archief beheert ruim 71.000 persoonsdossiers van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en haar voorgangers BNV en CVD. Waaronder vele over prominente Nederlanders. Op deze site staan de verhalen die ontbreken in hun biografieën. Ditmaal het geheime dossier over schrijfster Hella Haasse.
Als er één persoon is die de geheime dienst niet in de gaten hoefde te houden, dan toch wel Hella Haasse. Veel a-politieker dan deze gerenommeerde schrijfster kan bijna niet. In haar Boekenweekgeschenk Oeroeg komen een Nederlandse koloniale planter en een Indonesiër tegenover elkaar te staan, maar veel gewaagder wordt het niet in haar romans. Desondanks bestaat er over haar een BVD-dossier. Een tamelijk dun exemplaar weliswaar. Maar toch. Het blijkt bovendien te zijn gemaakt op basis van een misverstand.
Politieke antecedenten
Het BVD-dossier over Hélèna Serafia Lelyveld-Haasse, zoals ze sinds haar huwelijk in 1944 voluit heet, wordt ‘aangelegd om administratieve redenen’. Het is dan 1956, acht jaar nadat ze is doorgebroken met Oeroeg. De verslaglegging begint op 28 april met een vertrouwelijk ‘rapport van E.’ – afdeling E, een volg- en observatie-eenheid. ‘Van betrouwbare zijde werd dd. 28-3-56 het volgende vernomen. Volgens [Maxymilian] Gorzynski vertaalde Hella Haasse voor De Waarheid. [Siegfried] Van Praag gaf op haar af tegen Theun de Vries.’ Gorzynski en Van Praag zijn bestuursleden van de ‘communistische mantelorganisatie’ Vereniging Nederland-Polen, een club die uiterst kritisch is over de leiding van de Communistische Partij van Nederland. Het bericht is voor BVD-hoofd Andries Kuipers aanleiding om vijf maanden later aan de hoofdcommissaris van politie in Amsterdam inlichtingen te vragen ‘omtrent haar personalia en politieke antecedenten’. Die ‘haar’ betreft Hella Haasse.
Een vertrouwelijk rapport d.d. 2 november 1956 bevat het antwoord : (…) ‘Omtrent betrokkene werd uit een zeer betrouwbare bron, een lid van het Amsterdamse Politiekorps, het volgende vernomen. “De door U bedoelde Hella Haasse ken ik reeds meerdere jaren. Zij is van beroep schrijfster. Zij is gehuwd met Mr. Van Lelijveld, die substituut-griffier is bij de Arrondissements-rechtbank te Amsterdam. Betrokkene is een zeer intelligente vrouw, wier ontwikkeling op een hoog peil staat. Zij verkeert veel in de kringen van auteurs. Zij is een zeer goede huisvrouw, die ondanks haar drukke werk, veel tijd aan de opvoeding van haar kinderen besteedt. Omtrent haar politieke instelling kan ik mededelen, dat betrokkene zeker niet communistisch gezind is. De politieke gezindheid van betrokkene en haar echtgenoot is volgens mij meer gericht op de politiek van de VVD. Het echtpaar is geabonneerd op de dagbladen Trouw en Het Algemeen Handelsblad. Betrokkene heeft nimmer de indruk gewekt iets te doen te hebben met enige Vredesbeweging. Ik heb nimmer waargenomen, dat zij voor de redactie van De Waarheid vertaalwerk zou verrichten. Betrokkene heeft zitting in de Jury van De Boekenweek. Door het echtpaar wordt geen godsdienst beleden.”‘
Onaangename waarheden
De BVD-ambtenaar vervolgt het verslag met een multi-interpretabele zin: ‘In de omgeving van de woning van betrokkene werden omtrent betrokkene geen gegevens verkregen.’ Bedoelt hij/zij dat het niet is gelukt om bij de buren informatie in te winnen? Of is daartoe geen poging gewaagd? Het rapport sluit af met een mededeling die Haasse toch nog enigszins in diskrediet brengt. ‘In de administratie is in politiek opzicht van haar bekend, dat zij in juni 1956 in een extra-editie van De Waarheid pleitte voor ontspanning in de internationale verhoudingen.’ De Koude Oorlog is in volle gang, elk contact met het communistische dagblad is in BVD-ogen verdacht. Dat juist de bijdrage van Haasse ‘voor de communisten onaangename waarheden’ bevat, lijkt bijna van ondergeschikt belang.
Begin mei 1961 ligt er een nieuw BVD-‘rapport van E’ over Hella Haasse. In Amsterdam vindt een openbare gedachtewisseling plaats over de nationaalsocialist Adolf Eichmann. Die staat dat jaar in Israël terecht vanwege zijn betrokkenheid bij de Holocaust. ‘Uit betrouwbare bron werd op 22 maart 1961 het volgende vernomen. Onlangs vond in Amsterdamse partijkringen een gesprek plaats over de Eichmann-avond, welke op 12 april onder voorzitterschap van Gerben Wagenaar in “Krasnapolsky” te Amsterdam zou worden belegd’, opent de BVD-rapporteur. ‘Tot degenen die aan het gesprek over deze kwestie deelnamen, behoorde o.m. Eva Korper (2-1-1902 bekend). Eva Korper vertelde, dat de partijleiding bijzonder gebelgd was over het feit, dat Rabbijn Soetendorp en de schrijfster Hella Haasse hun medewerking aan deze meeting hadden toegezegd, welke – getuige o.m. het optreden van Gerben Wagenaar en Nico Rost – kennelijk een propagandastunt van de “Bruggroep” was.’ De Bruggroep bestaat uit geroyeerde CPN-leden die inmiddels een eigen politieke partij hebben opgericht, de Socialistische Werkers Partij (SWP). CPN-prominente Eva Korper heeft de grootst mogelijke moeite met deze dissidenten.
Wat Korper, de CPN, Gerben Wagenaar en Nico Rost niet weten is dat de SWP een BVD-bedenksel is. De dienst heeft eerder de hand gehad in de splitsing binnen de CPN, door anonieme kaderbrieven te verspreiden die geschreven zouden zijn door ontevreden partijleden. Na zo een interne breuk te hebben gestimuleerd, hielp de BVD met de oprichting van de Socialistische Werkers Partij. Naar schatting de helft van de tweehonderd SWP-leden is informant voor of infiltrant van de Binnenlandse Veiligheidsdienst. De geheime dienst financiert deze tegenhanger van de CPN ook en voedt zo de broederstrijd. Uit de reactie van Eva Korper en de CPN-leiding blijkt dat deze werkwijze succesvol is.
‘Louche figuur’
Het BVD-rapport uit mei 1961 vervolgt: ‘Verder verklaarde Eva Korper, dat zij door [CPN-voorzitter] Paul de Groot was benaderd met de vraag of zij geen manier wist om er een stokje voor te steken, dat Hella Haasse aan de bewuste bijeenkomst medewerking zou verlenen. (…) Zij was een integere, anti-fascistische figuur, die mede door haar optreden voor de televisie veel populariteit genoot. Eva Korper was het hier helemaal mee eens geweest. Desgevraagd vertelde zij, dat Hella Haasse, voor zover zij wist, een vrouw van joodse afkomst was, die door haar huwelijk mevrouw Lelyveld heette. Haar man, Lelyveld dus, zou – zo drukte Eva Korper het vagelijk uit – ‘meer links dan rechts’ zijn. (…) Haar betoog vervolgend, verklaarde Eva Korper, dat zij – voordat Paul de Groot het haar vroeg – reeds contact had gehad met Hella Haasse. Zij had Hella Haasse opgebeld en gevraagd, of ze haar, Eva Korper, een ogenblik zou willen ontvangen. Hella Haasse had toen geantwoord, dat ze daar weinig tijd voor had. Wel had ze nog gevraagd met welk doel Eva Korper haar wilde spreken. Eva Korper had dit toen in het kort verteld en daarbij de gelegenheid aangegrepen om Nico Rost ‘zwart’ te maken, hem aanduidend als een politiek ‘louche’ figuur met verdachte relaties in West-Duitsland. Hella Haasse had gezegd, dat men niet bang behoefde te zijn, dat zij zich voor enig karretje zou laten spannen.’
De informant geeft er blijk van dat de BVD diep in zowel de CPN als de SWP is doorgedrongen. ‘Opm. rapp.[orteur]: Ook uit andere bronnen is gebleken, dat men van CPN-zijde Hella Haasse heeft bewerkt om haar te bewegen van medewerking aan de genoemde avond af te zien. Zij bleek ten slotte inderdaad verhinderd te zijn de bijeenkomst bij te wonen, doch zij zond wel een brief, die ter vergadering werd voorgelezen.’ Hella Haasse heeft verplichtingen in het buitenland en kan niet aanwezig zijn bij de bijeenkomst over Eichmann. Toch is ze ook daarna nog even speelbal in het partijpolitieke spelletje. Uit een BVD-rapport d.d. 26 april 1961: ‘De Waarheid maakte hiervan onmiddellijk een bericht en deelde mede, dat zij had geweigerd omdat de vergadering anti-communistisch was. Op de betreffende vergadering is dit recht gezet door voorlezing van de gehele brief, waardoor de leugens werden achterhaald.’
Fatsoenlijk
Hella Haasse keert nog één keer terug in de BVD-waarnemingen. Op 18 september 1963 verschijnt er een ‘intern vertrouwelijk uittreksel’ waarin haar naam opduikt aangaande ‘gesprekken met W. Rolski, 1e sekretaris bij de Poolse Ambassade in Nederland op 13 en 19 juni 1963.’ Het betreft informatie over Nederlandse auteurs die in aanmerking komen om voor een schrijverscongres in Warschau te worden uitgenodigd. ‘Berichtgever heeft in zijn toelichting duidelijk laten blijken, dat onder de door Rolski genoemden ook personen zijn die voor “de partij” (CPN) interessant zijn en door de CPN naar voren zijn geschoven. Met betrekking tot PH-houder wordt het volgende vermeld: Hella Haasse. Antwoord: zij is de grootste gemene deler van hetgeen de lezers van Libelle graag willen lezen. Zeer fatsoenlijke en aardige vrouw, doch geen politiek denkende vrouw.’
Met dit paternalistisch getoonzette waardeoordeel eindigt Haasses dossier. Het lijkt er op dat de dienst één van Nederlands grootste auteurs de rest van haar lange leven met rust laat.
Waardeer dit artikel
De content op deze website is in en uit principe gratis, maar het maken ervan kost wel geld. Vond je het de moeite waard? Laat het blijken met een kleine bijdrage en help bij het mogelijk maken van onafhankelijke artikelen.