Het BVD-dossier van Bertolt Brecht

Bij het Nationaal Archief liggen ruim 71.000 persoonsdossiers van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en haar voorgangers BNV en CVD. Waaronder vele over prominente Nederlanders. Op deze site staan de verhalen die hun biografieën niet haalden. Ditmaal het geheime dossier over Bertolt Brecht, de beroemde dichter en (toneel-)schrijver. Niet Nederlands, maar toch gedocumenteerd.

Dat de BVD dossiers bijhield over extreemrechtse en – vooral – (vermeend) linkse Nederlanders is nooit een geheim geweest. Dat de dienst ook spionnen in het vizier had die een risico’s vormden voor de nationale veiligheid was eveneens geen verrassing. Maar waarom legde de Binnenlandse Veiligheidsdienst een dossier aan over Eugen Berthold Friedrich (‘Bertolt’) Brecht (1898-1956)? Deze wereldberoemde Duitse schrijver (Die Dreigroschenoper, Mutter Courage) verbleef onder meer in Duitsland, de Verenigde Staten, Zwitserland, Denemarken en de DDR. Met Nederland had hij daarentegen amper van doen.

PEN-congres

De BVD-aandacht was dan ook minder op Brecht gericht dan op de Nederlanders die contact hadden met deze in Oost-Duitsland wonende literaire grootheid. Al begint Brechts dossier wel met diens persoonlijke bemoeienis met Nederland. In 1954 noteert een ambtenaar van de geheime dienst dat Bertolt Brecht heeft deelgenomen aan het 26ste PEN-congres. Deze internationale bijeenkomst, waar schrijvers van gedachten wisselen over de vrijheid van meningsuiting, vindt in juni van dat jaar plaats in Amsterdam. Brecht heeft zich inmiddels verbonden aan de communistische DDR-ideologie. Dat hij in het hart van de Koude Oorlog een BVD-observatieobject wordt, is dan ook begrijpelijk.

‘Tot 1944 algemeen bekend als strijdvaardig en uitgesproken communist.’

Op 28 juli 1954 – dus kort na het PEN-congres – presenteert ‘E’ (de onderzoeks-, volg- en observatie-eenheid van de BVD) dan ook een vertrouwelijk rapport aan ‘HC’ (het hoofd van de Directie Contraspionage) waarin Brechts levensloop is vastgelegd. Het beslaat één A-viertje. ‘Volgens 20th Century Authors als lid van het Revolutionair Comité te Augsburg vijfde op de Nazi-lijst, toen Hitler’s Bierhall Putsch mislukte’, haalt de rapporteur een vooroorlogse koe uit de sloot. ‘Betrokkene was lid van vele communistische frontorganisaties en deelnemer aan vele communistische gebeurtenissen. (…) Tot 1944 algemeen bekend als strijdvaardig en uitgesproken communist. Volgens een zegsman, die in nauw contact stond met officiële communistische kringen, ontstond toen een verwijdering tussen hem en de partij, had hij critiek op Stalin en de Buitenlandse politiek van de Sovjet, n.a.v. de ontbinding van de Comintern, de erkenning van het regime van Badoglio etc., een ietwat Trotskyistisch standpunt innemend. (…) Om zijn kansen op Amerikaans Staatsburgerschap niet te bederven werd betrokkene later wat terughoudender m.b.t. zijn politieke overtuiging en waakte er voor zich openlijk met de communistische zaak te vereenzelvigen. Ontkende in 1947 ook elke communistische band.’ Een pasfoto van Brecht is bijgevoegd in zijn BVD-map.

Bertolt Brecht in 1948 (Bundesarchiv).

De dienst heeft wat moeite om Bertolt Brecht te peilen, zoveel is duidelijk. Hangt hij nog steeds de communistische beginselen aan of neemt hij daar inmiddels afstand van? Het is een vraag die de navolgende decennia meer Brecht-vorsers bezighoudt. Op 17 januari 1955 volgt er in zijn persoonsdossier een nieuwe aantekening over Brecht. Aan hem is een maand eerder de Stalinprijs ‘voor versterking van de Vrede tussen de Volkeren’ toegekend, weten de hem volgende ambtenaren.

‘Lucibert’

Kort daarna verlegt de dienst haar aandacht naar iemand uit Brechts kennissenkring. ‘Uit betrouwbare bron werd d.d. 3.3.55 vernomen, dat Lucibert, experimenteel dichter, door Bert Brecht is uitgenodigd om een half jaar in de DDR door te brengen.’ Met ‘Lucibert’ wordt gedoeld op de Nederlandse dichter en schilder Lubertus Jacobus Swaanswijk, alias Lucebert (1924-1994). Hij had Brecht een klein jaar eerder ontmoet tijdens het PEN-congres. Lucebert decennia later tegen medeauteur Jan Brokken: ‘Hij kon redelijk Nederlands lezen en om de een of andere reden had mijn poëzie hem buitengewoon getroffen. Hij wist dat ik het erg arm had en hij vroeg of ik op uitnodiging van de Oost-Duitse schrijversbond naar Oost-Berlijn wilde komen. Daar had ik wel oren naar.’

Lucebert in 1987 (Nationaal Archief).

Een half jaar later is er een vervolg, een ‘vertrouwelijk rapport van E aan HB-HC betrf. Lucebert’: ‘Van betrouwbare zijde werd d.d. 6-9-1955 het volgende vernomen: Volgende week (12-17 Sept.) vertrekt Lucebert met vrouw en kinderen naar Oost-Duitsland. Het cultuur-ministerie heeft voor een flat aan de Stalinlaan gezorgd, voor verblijf en inkomsten ontvangt hij R.M. 1200 per maand en hij heeft een beurs aan de Academie voor Dram. Kunst, waar hij o.l.v. Bert Brecht gaat studeren. Begin October gaat hij eerst met Sonja Prins en Redeker een reis door Bulgarije maken.’

‘Volgende week (12-17 Sept.) vertrekt Lucebert met vrouw en kinderen naar Oost-Duitsland.’

Belangrijk

Lucebert krijgt een luxe woning toegewezen in het chique Berlijnse stadsdeel Pankow. Tegen Jan Brokken: ‘In het huis werden wij door de buren met een mengeling van afstandelijkheid en neerbuigende beleefdheid behandeld. De meeste gezinnen woonden met vier kinderen in een kamer, maar wij hadden vijf kamers. Dus moesten we volgens die mensen belangrijk zijn.’ In de Duitse Democratische Republiek is iedereen gelijk, maar sommige mensen zijn net iets gelijker. Onder wie Lucebert.

Het is de bedoeling dat hij in Oost-Duitsland Bredero’s De Spaanse Brabander gaat bewerken en vertalen. Het komt er niet van. Hij doolt door Berlijn en maakt daar foto’s. En hij ergert zich aan Bertolt Brecht. Hoe communistisch die ook zou zijn, in de praktijk geniet hij volop van de gunsten die de partijbonzen hem toebedelen. Uit een BVD-rapport: ‘Van betrouwbare zijde werd 11-4-56 het volgende vernomen. Lucebert vertelde dat hij nogal gedesillusioneerd was over de verhoudingen in O. Duitsland en Bulgarije. Hij beschouwde de O. Duitsers als “fascisten”. Hij vond dat het klassenonderscheid wel degelijk aanwezig was. Van Brecht vertelde hij dat deze als een vorst leeft in een groot huis met diverse bedienden. Tevens had hij geconstateerd dat de kunstenaars in deze landen veelal “bourgeoiselementen” waren, die door de staat onderhouden werden en vaak niets presteerden.’

Theun de Vries

Er is nog een Nederlandse schrijver met wie Brecht contact heeft, ziet de Nederlandse geheime dienst. De gestaalde Nederlandse marxist Theun de Vries heeft het niet zo op zijn collega uit de Noord-Hollandse gemeente Bergen. De BVD-rapporteur: ‘De Vries had met Bertold Brecht gepraat over Lucebert, Nederlander, die nu het theatervak leert en een bewerking maakt van De Spaanse Brabander. Brecht zou nogal onder de indruk gekomen zijn van de kwaliteiten van Lucebert, maar De Vries had hem gewaarschuwd voor de verkeerde (ideologische of artistieke?) richting, waarin deze zich ontplooid had.’

‘Brecht zou nogal onder de indruk gekomen zijn van de kwaliteiten van Lucebert, maar De Vries had hem gewaarschuwd voor de verkeerde (ideologische of artistieke?) richting, waarin deze zich ontplooid had.’

Theun de Vries in 1963 (Nationaal Archief).

Lucebert heeft het inmiddels wel gehad met Oost-Duitsland. Hij besluit voortijdig terug te gaan naar zijn vaderland, tot woede van Brecht. ‘Opeens begon hij te schreeuwen. Zijn ogen puilden uit. Hij liep rood aan. Hij… hij bood me een kans die ik niet aannam. Ik zou mijn capaciteiten vergooien in dat dorp Amsterdam. Wat was ik voor een kerel. Hij was woedend, woedend. Het is een van de allerellendigste momenten uit mijn leven geweest.’

Op 14 augustus 1956, een paar maanden nadat Lucebert in Nederland is teruggekeerd in Nederland, overlijdt Bertolt Brecht. Zijn BVD-dossier kan worden gesloten. Dat van Theun de Vries en Lucebert zal nog jarenlang worden aangevuld.


Waardeer dit artikel

De content op deze website is in en uit principe gratis, maar het maken ervan kost wel geld. Vond je het de moeite waard? Laat het blijken met een kleine bijdrage en help bij het mogelijk maken van onafhankelijke artikelen.

ValutaBedrag





Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *