Het BVD-dossier van boer Koekoek

Bij het Nationaal Archief liggen ruim 71.000 persoonsdossiers van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en haar voorgangers BNV en CVD. Waaronder vele over prominente Nederlanders. Op deze site staan de verhalen die hun biografieën niet haalden. Ditmaal het geheime dossier over boer Hendrik Koekoek.

Zoals de AIVD momenteel ongetwijfeld Farmers Defence Force en zijn leider Mark van den Oever in de gaten houdt, zo observeerde de Binnenlandse Veiligheidsdienst vanaf de jaren vijftig Hendrik Koekoek en zijn Boerenpartij. De FDF-voorman vindt het prima wanneer tractors de snelwegen blokkeren en de adressen en telefoonnummers van Kamerleden geopenbaard worden. Dat deze volksvertegenwoordigers daarna een lading intimidatie en bedreigingen over zich heen krijgen laat hem koud. Net zo min als het Van den Oever weinig kan schelen dat extreemrechtse organisaties zijn club en radicale ideeën omarmen. Zolang ‘de boer’ maar zijn/haar zin krijgt.

Van den Oevers gedrag lijkt verdacht veel op dat van een andere Nederlandse boerenvoorman die zich niet gehoord voelde. Hendrik Koekoek, zo blijkt uit vrijgegeven BVD-stukken, was in de jaren zestig van de vorige eeuw ook niet vies van wat intimidatie. Sterker, de boerderij van zijn vermeende grootste tegenstander mocht wat hem betreft in brand worden gestoken en de eigenaar zelfs ontvoerd. Alles voor de goede zaak, zo valt te lezen in Koekoeks door de Binnenlandse Veiligheidsdienst aangelegde persoonsdossier.

Harry Tromp

Op 10 november 1962 belt Amsterdammer Hermanus (‘Harry’) Tromp met de Binnenlandse Veiligheidsdienst. Hij waarschuwt voor ‘een brandstichting met politieke bedoelingen’, noteert de hem te woord staande BVD’er. ‘Veel kon en wilde hij hierover niet mededelen, doch het kwam hierop neer, dat de brandstichting zou moeten geschieden bij het Landbouwschap, dat de plannen hiertoe zou[den] uitgaan van boer Koekoek en dat hij, Tromp, nu wel wist waar de bewijzen, zwart op wit, te verkrijgen waren.’ Het Landbouwschap is een semi-overheidsorgaan dat boeren moet begeleiden bij agrarische modernisering. Koekoeks in 1958 opgerichte Boerenpartij is fel tegenstander van deze organisatie en van de door de overheid opgelegde economische landbouwregels.

Bij een vervolggesprek met de BVD vertelt Tromp op 14 november 1962 ‘dat ca. 2 jaar geleden de heer Koekoek hem had gevraagd mede te werken aan brandstichting in eigendommen van functionarissen van het Landbouwschap. Tromp vertelde dit te hebben afgewezen en Koekoek duidelijk te hebben gemaakt, dat dergelijke acties de politieke ondergang van de Boerenpartij van Koekoek zouden betekenen. Tromp had tot nu toe hierover gezwegen omdat hij geen “bewijzen” hiervan had. Onlangs had hij echter een brief ontvangen van een zekere Hartman uit Stadskanaal, waarin deze beweerde te beschikken over de “brandstichtingsbrief” van de heer Koekoek.’ De BVD hoort Tromp aan, maar doet niets met de verstrekte informatie. De genoemde boer J. Hartman wordt een jaar later voorzitter van het comité Vrienden van het platteland. Dat ageert net als de Boerenpartij fanatiek tegen het Landbouwschap.

Hollandscheveld

Op 5, 6 en 7 maart 1963 ontruimt het Landbouwschap drie boerderijen in het Drentse Hollandscheveld. De eigenaars hebben de verplichte heffing niet betaald. Honderden ‘vrije boeren’ – Koekoeks achterban – demonstreren ter plekke tegen de ontruimingen. Er vinden schermutselingen plaats tussen politie en demonstranten. Een van de boerderijen gaat de nacht na de ontruiming in vlammen op. Onderzoek wijst uit dat er sprake is van brandstichting. De dader blijft spoorloos. Het Drentse ontruimingsdrama leidt tot massale steunbetuigingen aan het boerenbestand. Het Landbouwschap kan bij velen geen goed doen. De Boerenpartij spint er garen bij. Twee maanden na de brand in Hollandscheveld en zeven maanden nadat Harry Tromp de BVD waarschuwde, mag de partij met drie personen plaatsnemen in de Tweede Kamer. Hendrik Koekoek wordt fractievoorzitter.

Fosfor

In Het Parool van 15 januari 1966 haalt oud-verzetsman Harry Tromp – dan Statenlid in Noord-Holland – herinneringen op aan de Drentse catastrofe: ‘We zaten met z’n tweeën in Terminus in Utrecht. Toen zegt Koekoek, hoe staken jullie in de oorlog dat Bevolkingsregister in brand? Toen begon ik over fosfor en dat dat vanzelf ontbrand [sic]. Daar had hij nog nooit van gehoord, een staaltje van zijn algemene ontwikkeling. Later, toen die boerderij in Hollandsche Veld de lucht in ging, heb ik gelijk aan de politie gevraagd: wat voor kleur had die brand? Het was blauw; fosfor brandt ook blauw. Er is niets bewezen natuurlijk, maar het is wel hoogst toevallig. Ik heb de BVD-ers Steijger en Van der Post uit Den Haag nog gewaarschuwd.’ Het Parool doet Tromps verhaal af als een ‘speculatieve anekdote’. Dat sluit aan bij een kwalificatie die de BVD hem twee dagen na het interview met de Amsterdamse krant in een vertrouwelijke notitie toebedeelt: ‘Harry Tromp is een fantast. Hij krijgt ondersteuning van de Stichting 40-45.’

Fantast

Fantast of niet, de BVD voelt zich inmiddels wel genoodzaakt tot een intern onderzoek naar het eigen handelen in deze zaak. De Boerenpartij verovert in maart 1966 verrassend veel Statenzetels en mag nu ook met twee man plaatsnemen in de Eerste Kamer. En de groei lijkt zich voort te zetten. Op 28 april 1966, ruim drie maanden na Tromps openbaring in Het Parool, ligt er een vertrouwelijk rapport ‘van afd. B.O.’ [hoofdafdeling Terrorisme, onderafdeling Operaties] ‘aan BFA’ [afdeling Front en Andere organisaties].

Dictator

Uit dit onderzoek blijkt dat de dienst sinds juli 1963 beschikt over de brief die Koekoek op 11 mei 1961 naar J. Hartman stuurde. Daarin schreef de boerenleider onder meer: ‘Zodra dictator Biewenga de verkoop van grond of een boerderij laat aankondigen (…) dan willen de boeren op de Veluwe een tegenzet doen door hem een schadepost te bezorgen.’ Arend Biewenga is in de jaren zestig voorzitter van het Landbouwschap. Koekoek vervolgt: ‘Zijn boerderij in Gasterhuizen [Koekoek bedoelde het Groningse Garsthuizen] zal dan het mikpunt zijn. Zie je ook kans wat inlichtingen te krijgen wie er nu woont, h.w.s. een zoon want hij moet al zoons hebben van 30 jaar. Gaarne willen ze weten waar die boerderij precies staat en of er ook bijgebouwen zijn met brandbare inhoud zoals hooi en stroo. (…) Nog even een apart klatje [sic] over e.t.l. [eventueel] te nemen actie. Normaal is tegen de verkoping niets te ondernemen. Dat kan alleen ondergronds door b.v. die bruut in Gr.[oningen] te arresteren met 5 man en dan bij de Min. te eisen dat het beslag opgeheven wordt. Hij heeft in Gasterhuizen een boerderij. Land op de rechtbank verkopen is nog gemener dan die boerderij de lucht in te laten gaan. Als het laatste gebeurde geloof [ik] dat de verkoop niet doorging.’

Harry Tromp heeft gelijk: Hendrik Koekoek speculeerde inderdaad over de ontvoering van Arend Biewenga en het afbranden van diens boerderij. Uit het BVD-onderzoeksrapport: ‘Over de leider van de BP, de heer Koekoek, werd medegedeeld, dat deze omstreeks 1961 brieven naar een aantal geestverwanten op de Veluwe en de noordelijke provincies heeft geschreven waarin hij medewerking vroeg om de heer Biewenga Sr, één der voormannen van het Landbouwschap, te ontvoeren en om de boerderij van Biewenga Jr. op de Veluwe in brand te steken. Enkele van deze brieven zijn op 1 adres door de politie in beslag genomen. De toenmalige burgemeester van Hoogeveen, Drs. Bakker, de latere staatssecretaris, heeft inzage van deze brieven gehad. Na een gesprek van de burgemeester met de persoon bij wie de brieven in beslag genomen zijn, zijn de brieven aan hem teruggegeven.’

Staatssecretaris

Joop Bakker is inderdaad sinds 1963 staatssecretaris van Economische Zaken. De BVD beseft de gevoeligheid. Een minister en een steeds populairder Kamerlid die elk op hun eigen wijze betrokken zijn bij een letterlijk brisante affaire. Wat te doen? Het advies luidt om de zaak in de doofpot te laten verdwijnen. Op het geheime BVD-rapport staat met rode inkt gestempeld: ‘Geen actie zonder overleg met B.V.O. [Directie B, afdeling Verwerking Operaties].’

Vleeskeuring

Het onderzoek naar de BVD-handelwijze is een keuring van het eigen vlees. Op de vraag: ‘Heeft de Dienst indertijd verzuimd Justitie in te lichten over hetgeen ons bekend was van plannen tot brandstichting in Hollandsche Veld?’ is de defensieve reactie: ‘Het antwoord op de vraag (…) luidt: neen, want de Dienst had géén voorkennis van de plannen tot brandstichting in Hollandsche Veld. Op de vraag of de Dienst ten onrechte nagelaten heeft Justitie in te lichten over de “brandstichtingsbrief” van Koekoek kan het antwoord eveneens negatief luiden. Immers, de Dienst kreeg eerst in juli 1963 de brief in handen die Koekoek in mei 1961 had geschreven. De in november 1962 van Tromp ontvangen informatie was te vaag om voor Justitie van belang te zijn. In juli 1963 was het gegeven niet actueel meer: Hartman en Koekoek waren gebrouilleerd, Hartman had de plannen van Koekoek aan anderen bekend gemaakt, van een poging tot brandstichting in Garsthuizen was niets gebleken, gevoeglijk kan worden aangenomen dat Koekoek van zijn plannen t.a.v. dit object had afgezien.’

De BVD wast de handen in onschuld over haar eigen nalatigheid. Ze veegt het eigen straatje schoon. En ze houdt de gevonden informatie achter voor de verantwoordelijke minister.

Niet iedereen is overtuigd van een goede afloop. Met pen heeft een medewerker in de marge van het onderzoek geschreven: ‘HB [Hoofd Directie B], Ik deel de mening van CB [Onderafdeling C Bewerking] niet. Een onverantwoordelijk man als Koekoek kan ook in de toekomst nog wel rare dingen doen. Dan zullen wij eventueel op moeten komen met een voorwetenschap die we niet hebben gemeld. Anderzijds is er weinig reden om nu naar Justitie te lopen, dat ben ik met CBSO wel eens. Wilt u dit zó laten vastleggen dat bij eventuele kromme sprongen in de toekomst we dit stuk weer terugvinden?’

NSB

Dat de BVD wantrouwend is en blijft, blijkt wel uit de permanente aandacht die ze in de jaren vijftig en zestig besteedt aan boer Koekoek en zijn partij. Informanten van de veiligheidsdienst zijn steevast aanwezig bij bijeenkomsten waar Koekoek het woord voert. Telkens is er bezorgdheid over (mogelijke) bemoeienis van oude en nieuwe nazi’s met de partij. En over Koekoek zelf. Zijn dossier is dan ook honderden pagina’s dik en loopt tientallen jaren door.

In 1966 produceert de BVD een vertrouwelijk rapport met de alarmistische titel Neonazistische invloeden in de Boerenpartij. Het bevat een ‘beknopt vergelijkend overzicht van Boerenpartij en NSB’. De eindconclusie is echter geruststellend: ‘Noch door de cijfers, noch door de beginselen lijkt de stelling gewettigd dat de Boerenpartij en de vroegere NSB enige gelijkenis vertonen.’

Nazi’s

Een BVD-notitie uit februari 1967 maakt melding van een Rijkspolitieman die vertelt dat ‘boer H. Koekoek dikwijls reizen naar West-Duitsland [zou] maken. Men vermoedt dat Koekoek in contact staat met West-Duitse neo-nazi’s. De contacten zouden vanuit Hoogeveen onderhouden worden. De Rijkspolitieman verzocht aan relatie om dit door te geven. Relatie weet niet of het bericht op waarheid berust.’

De notitie roept intern vragen op. ‘Kan Uw relatie mogelijk nog eens aan de Rijkspol. man vragen hoe hij weet dat Koekoek vanuit Hoogeveen dikwijls naar W. Duitsland reist? Heeft hij dat zelf geconstateerd of heeft iemand hem dat verteld? Men vermoedt dat Koekoek in contact staat met neo-nazi’s. Vraag 1): Wie is men? 2): Waarom vermoedt men dat hij met neo-nazi’s in contact staat? Zijn er aanwijzingen?’ Er komen blijkbaar geen bevredigende antwoorden. Het dossier sluit af met de opmerking: ‘Op 8-2-67 besproken met BFA/vZ. Opleggen.’

Loos alarm dus in dit geval. Pas in 1983 – de Boerenpartij is al ter ziele – legt de BVD Koekoeks sympathie voor extreemrechts bloot. Op 1 december van dat jaar wordt hij gesignaleerd bij een bijeenkomst van de Centrumpartij in Groningen. ‘Koekoek was voor deze vergadering uitgenodigd door Wim Vreeswijk. Naar verluidt is Koekoek geheim lid van de Centrumpartij geworden’, rapporteert een inlichtingenmedewerker. Begin 1985 is er een nieuw vertrouwelijk briefje: ‘Koekoek heeft te kennen gegeven lid te willen worden van de CP. Binnenkort zal hij huisbezoek krijgen van Segers en Lier, Albrecht n.g.o.’ Koekoek leeft dan al in zijn nadagen. Op 8 februari 1987 overlijdt hij, 74 jaar oud. Zijn voormalige collega’s in het parlement hebben inmiddels zo genoeg van deze provocerende dwarsligger dat hij – heel uitzonderlijk – niet wordt herdacht in de Tweede Kamer.

Hendrik Koekoek is nooit veroordeeld wegens aanzetten tot brandstichting, ontvoeringsplannen of extreemrechtse uitingen. Wel wegens smaad en het verwaarlozen van zijn pony’s.

Simplisme

Tot slot een citaat uit het Historisch Nieuwsblad van december 2018: ‘Daarnaast toonde Koekoek als een van de eersten aan dat een droogkomisch simplisme en een beroep op het gezond verstand van de gewone Nederlander uitstekende wapens waren om de bevlogen ernst en gedrevenheid van professionele politici belachelijk te maken. (…) Ook zijn gewoonte om de door tegenstanders aangehaalde feiten botweg te ontkennen zou veel navolging krijgen.’ Is het bovenstaande ook niet van toepassing op Caroline van der Plas, die andere populaire boerenleider?