Bij de dood van Helmert Woudenberg

Op 23 november 2023 overleed totaal onverwacht Helmert Woudenberg, een van Nederlandse beste acteurs. Hij kreeg een dodelijke hartaanval in zijn appartement in Amsterdam-West, waar hij vrijwel geen verslaggevers ontving. Maar toen hij nog op de rand van Oostzaan en Amsterdam woonde, was ik daar van harte welkom. Mijn interview uit juli 1989, als eerbetoon aan de meester van het solotoneel.

Onbekend in het Nederlandse acteerwereldje kun je hem niet noemen. Hij speelde hoofdrollen in films van Pim de la Parra en Wim Verstappen en boekte overweldigend succes met toneelstukken als Opname en Een zwoele zomeravond. Binnenkort gaat zijn soloprogramma Zwarte Kunst in première, een toneelstuk zonder decors of uitgebreide verkleedpartijen. Hij gaat ermee terug naar zijn roots bij het Werkteater. ‘Ik heb wel eens heimwee naar de werksfeer en de mentaliteit van die periode.’ Helmert Woudenberg (44); acteur, regisseur, ex-televisiepresentator en docent aan de Toneelschool in Amsterdam.

Oostzaan

Zijn woning is het laatste huis van Amsterdam, zegt Helmert Woudenberg. En inderdaad, het eerste wat je ziet als je de voordeur van zijn verbouwde boerderij uitstapt is het gemeentebord van Oostzaan. ‘Nog een paar maanden, dan hoef ik niet meer het kengetal van Oostzaan te draaien als ik mijn buurman wil bellen. Ik januari 1990 krijgt Oostzaan enkele tientallen meters grond van Amsterdam. Wij komen dan aan de andere kant van de grens te zitten.’

‘Nog een paar maanden, dan hoef ik niet meer het kengetal van Oostzaan te draaien als ik mijn buurman wil bellen.’

Het bevalt de acteur en zijn gezin prima in het landelijke gebied van de Oostzaanse polder. Al dertien jaar bereidt hij zich er elk toneelseizoen voor op zijn werk, het toneel. ‘Een raar vak’ noemt hij het zelf. ‘Het is natuurlijk een vreemd fenomeen om dagelijks van acht tot half elf op een toneel te staan en daar iets te doen waar mensen een kaartje voor kopen.’ Het woord ‘uitdaging’ duikt regelmatig op in zijn betoog. Want hoe raar Woudenberg zijn beroep ook vindt, het blijft voor hem een uitdaging. Zelfs als je zo lang als hij professioneel acteur bent.

Werkteater

Hij begon zijn indrukwekkende carrière twintig jaar geleden bij het Werkteater. Woudenberg, bedachtzaam: ‘Dat was een wonderlijke tijd van vrijheid, creativiteit en democratisering. Daar had je een manier van werken die zeer bevredigend was. Heel persoonlijk, heel vrij en toch op het scherp van de snede.’

Ondanks klappers als Opname (onlangs nog door de VARA op televisie vertoond), de film Camping (woensdag te zien op Nederland 3) en Bosch en Lucht vertrok hij er, in 1982. De formule was uitgewerkt, vond hij. Bovendien was het tijd om op eigen benen te gaan staan.

Plezier

Hij werd lid van toneelgroep Baal, raakte als artistiek leider betrokken bij Theater in Arnhem en speelde het afgelopen seizoen met de Theaterunie onder meer twee stukken van Adriaan van Dis. De pers reageerde niet echt enthousiast op Een uur in de wind en Tropenjaren. Onterecht, vindt Woudenberg. ‘Adriaan kan zeker toneelschrijven. Voor mij is een stuk goed als je er plezier aan beleeft, als je materiaal in handen krijgt om overtuigd te kunnen spelen. En dat was met deze stukken zeker het geval. Gelukkig kwamen de acteurs er in de kritieken over het algemeen goed vanaf. De klappen vielen echt in de richting van het stuk.’ Desondanks heeft de VPRO tv-opnamen gemaakt van Tropenjaren. Wanneer de beelden worden uitgezonden, is nog niet bekend.

‘De klappen vielen echt in de richting van het stuk.’

Zwarte Kunst

Het komend theaterseizoen werpt de acteur zich op iets heel anders, de door hemzelf geschreven solovoorstelling Zwarte Kunst. Eén keer eerder heeft hij iets dergelijks geprobeerd, bij het Werkteater. ‘Ik heb nu weer de behoefte om zelf iets te maken in plaats van werk van anderen te spelen. Voor mij is het een avontuur dat ik aan moet gaan. Met andere acteurs zou het moeilijker zijn om mijn ideeën over te brengen. Ik zou dan toch steeds denken “goh, kon ik het zelf maar doen.” Daar ben ik tenslotte toch meer acteur voor dan schrijver of regisseur.’

Met de voorbereidingen is hij al een jaar bezig. Een kwestie van ‘veel denken, veel voorbereiden en veel schrappen’ was het. ‘Ik heb soms nog de neiging te gaan herschrijven. Maar dat kan ik beter niet doen, want het verhaal is op dit moment rond. Het wordt nu tijd om te gaan denken hoe ik het straks speel.’

Macht

Het eindresultaat noemt hij een fantasy, een soort sprookje voor volwassenen. Humoristisch moet het worden, en spannend en emotionerend. En vooral, niet te vergeten, wil hij een boodschap overbrengen. ‘Het gaat over het verschijnsel macht. De macht die per se wil blijven zitten, die manipuleert en corrupt is.’ Glimlachend: ‘Maar ik hoop ook dat er veel te lachen valt, dat het als een avonturenverhaal of een thriller valt te volgen.’

Geconcentreerd begint hij het verhaal te vertellen: ‘Het basisverhaal is een sprookje. Het gaat over een koning die beschikt over zwarte magie. Hij heeft de uitdaging lopen dat iemand zich verstopt en als de koning hem niet kan vinden, is zijn hele rijk voor degene die zich heeft verborgen. Maar hij weet dat hij met behulp van die zwarte magie altijd iedereen vindt. Dat blijkt ook; twee broers die op de uitdaging ingaan, worden gevonden en afgemaakt. De derde broer komt uiteindelijk, in zijn laatste poging, in de richting van slagen.’

Decors

Decors gebruikt Woudenberg niet, kostuums nauwelijks. ‘Dat is een artistieke keuze. Ik wil louter op wat ik doen, op wat ik te zeggen heb, worden beoordeeld. Alles wat ik goed kan suggereren, heeft duizend keer meer zeggingskracht dan een bordkartonnen decor. Het paleis dat ik beschrijf, kan veel aantrekkelijker zijn dan het paleis dat op een stuk karton is geschilderd.’

‘Mijn streven is een manier van spelen, een team te vinden dat de houterige, kleffe, museumachtige, traditionele producties doorbreekt.’

Met Zwarte Kunst is hij terug bij de formule die het Werkteater altijd hanteerde: zoveel mogelijk alles in eigen hand houden en alleen dàt doen waar je zelf achter staat. Heimwee? ‘Ik heb inderdaad wel eens heimwee naar de werksfeer en de mentaliteit van destijds. In de jaren zeventig gold sterk dat geld verdienen veel minder belangrijk was dan de dingen doen die je wilde doen. Dat heb je tegenwoordig veel minder. We zitten met het toneel te vast in een traditie. Mijn streven is een manier van spelen, een team te vinden dat de houterige, kleffe, museumachtige, traditionele producties doorbreekt. Maar voor je dat op poten hebt, dat duurt jáááren.’