Een onderzoek naar het Zaanse slavernijverleden (2)

Het college van Zaanstad wilde aanvankelijk geen geld uittrekken voor een onderzoek naar de Zaanse betrokkenheid bij slavernij en kolonialisme. Dat was een gemiste kans en een historische vergissing. Een raadsmeerderheid vond dat ook; het onderzoek komt er dus alsnog. Laat ik alvast een voorzetje geven, in de vorm van een reeks artikelen over het Zaanse slavernijverleden.
Vandaag deel 2 van een wekelijkse serie: Kennisgebrek.

‘Feiten’

VVD-raadslid Annemarie van Nieuwamerongen illustreerde – onbedoeld – misschien wel het beste waarom een onderzoek naar de Zaanse betrokkenheid bij de slavernij gewenst is. Bijna routineus somde ze tijdens het raadsdebat op 20 juni 2023 over het al dan niet toekennen van drie ton voor zo’n onderzoek een aantal ‘feiten’ op. Zoals over Aris van Broek, ‘een houthandelaar uit Westzaan’ (…) ‘die aandelen in plantages of schepen’ kocht. Een ander ‘feit’: ‘Hollanders die hun schulden niet konden betalen of geestelijk niet helemaal in orde waren, werden ook slaaf; of in Holland of in de koloniën.’

Alleen woonde Aris van Broek niet in Westzaan en blijkt uit recent onderzoek dat het zeer de vraag is of hij direct betrokken was bij de slavenhandel. En dat Hollanders in Holland tot slaaf werden gemaakt is onzin. Wellicht doelde Van Nieuwamerongen op de Koloniën van Weldadigheid, waar gepoogd werd om armoedige gezinnen ‘op te voeden’ tot boer. Of op de strafkoloniën waar landlopers, bedelaars en onwillige wezen in de negentiende eeuw werden vastgezet. Verfoeilijke praktijken, maar onvergelijkbaar met de genadeloze en racistische mensenhandel uit de voorgaande eeuwen.

Dat Hollanders in Holland tot slaaf werden gemaakt is onzin.

Kura Hulanda

Van Nieuwamerongen vertelde dat ze vroeger werkte ‘voor het museum Kura Hulanda, ook wel bekend als het slavernijmuseum’. ‘Eigenlijk weten we met zijn allen de uitkomsten al’, zei ze tijdens de raadsvergadering tot twee keer toe nadat ze heden en verleden, daar en hier door elkaar had gehusseld. Maar zelfs zij, de zelfbenoemde kenner – ze was in 2003 acht maanden actief bij het Curaçaose Kura Hulanda –, mist know how over de Nederlandse slavernij. De VVD-fractie stemde overigens op 20 juni 2023 verdeeld over de vraag of er €300.000,- mocht worden besteed aan een onderzoek naar het Zaanse slavernijverleden. Dat is in ieder geval wel een feit.

Het gebrek aan kennis bij raadslid Van Nieuwamerongen is overigens niet uniek. In een enquête uit 2021 onder 30.000 Nederlanders meldde 4% ‘veel’ te weten over het vaderlandse slavernijverleden. 23% schatte de kennis in als ‘redelijk wat’ en 42% wist naar eigen zeggen ‘een beetje’. Bijna een derde liet weten ‘niets’ of ‘bijna niets’ te weten van deze historische schandvlek.

Duistere geschiedenis

Er ontbreekt nog veel kennis over de slavernij. Een deel van wat algemeen wordt beschouwd als feiten zijn geen feiten. Andere feiten zijn nooit belicht. En er zijn maar weinig (middel-)grote gemeenten waarover ten aanzien van het eigen slavernijverleden zo weinig is onderzocht en gepubliceerd als over de bestuurlijke eenheid die nu Zaanstad vormt. Alle reden dus om die duistere geschiedenis zo snel en grondig mogelijk onder de loep te nemen. In navolging van onder meer de Noord-Hollandse gemeenten Hoorn, Alkmaar, Amsterdam en Haarlem.

Gelukkig liet het college van B&W in februari 2024 weten onderzoeksvragen te willen uitzetten bij een wetenschappelijk onderzoeksteam. Dat moet zich richten op twee basisvragen. De eerste: hoe groot is de invloed van de slavernij geweest op de ontwikkeling van de Zaanstreek? En de tweede: in hoeverre waren de rechtsvoorgangers van de gemeente Zaanstad daarbij betrokken?

In hoeverre waren de rechtsvoorgangers van de gemeente Zaanstad betrokken bij de slavernij?

Andere gebieden

Die twee vragen komen ook aan bod in deze artikelenreeks. Net als in het ‘officiële’ onderzoek naar de oude gemeenten die nu Zaanstad vormen, stip ook ik Oostzaan en dat wat nu Wormerland heet aan. De nadruk ligt op het koloniale verleden in Suriname en het Caraïbisch gebied, maar ook Indonesië en andere gebieden waar Nederland in de voorgaande eeuwen de scepter zwaaide komen aan bod.

Blijft over de vraag de vraag of het wel noodzakelijk is om onderzoek te doen naar de Zaanse slavernijbetrokkenheid, nu zoveel andere gemeenten al zijn voorgegaan, nu er door de burgemeester van Zaanstad excuses zijn aangeboden voor de Zaanse historische rol en nu breed bekend is dat Nederland eeuwenlang een racistische verdeel- en heerspolitiek hanteerde. Het beste antwoord lijkt me te vinden in een citaat van Alex van Stipriaan, emeritus hoogleraar Caraïbische geschiedenis, op de site Historici.nl: ‘Nederland telt momenteel meer dan 4000 oorlogsmonumenten en 83 oorlogsmusea; er is nog steeds een NIOD, twee militaire onderzoekscentra en een flink aantal individuele onderzoekers die research doen naar WO-II en de impact daarvan op de hedendaagse samenleving. Dat gaat dus over een internationaal drama dat in Nederland ongeveer 5 jaar heeft geduurd. De slavernij heeft tweeënhalve eeuw geduurd. (…) Pas door de emancipatie van de geschiedwetenschap in de jaren 1970 (vrouwen, arbeiders, dekolonisatie) én door de thuiskomst van de geschiedenis aan de hand van de koloniale en postkoloniale migratie naar Nederland kwam de slavernij op de kaart te staan als object van onderzoek.’ Er valt dus veel in te halen. Oók in en over de Zaanstreek.

Tegenwicht

Deze serie is een aanzet, geen alomvattend wetenschappelijk onderzoek. Dat vraagt om meer dan de literatuurstudie waar ik me – enkele uitstapjes daargelaten – toe beperk en dat laat ik graag over aan het door Zaanstad gecontracteerde onderzoeksteam. Wel zal ik her en der mijn mening laten doorschemeren over de toenmalige gang van zaken, iets dat ongebruikelijk is in wetenschappelijk onderzoek. Gezien de veelheid aan feiten lijkt mij een waardeoordeel her en der wel op zijn plaats. Zie het als een bescheiden tegenwicht tegen de af en toe opduikende opinie dat de Zaanstreek amper een rol speelde in de slavernijgeschiedenis. Reacties, correcties en alternatieve visies zijn overigens van harte welkom via info@schaapschrijft.nl.