Het is deze week vijftig jaar geleden dat Jozef Alexander Cohen (Leeuwarden, 1864 – Toulon, 1961) overleed. ‘Sandro’ Cohen is verdwenen in de spelonken van de vaderlandse geschiedenis, maar ooit had hij een grote naamsbekendheid. Hij was binnen de socialistische beweging van rond 1900 een befaamd en geducht polemist en publicist. Zijn vurige karakter leidde hem meerdere jaren de gevangenis in, bijvoorbeeld nadat hij koning Willem III uitmaakte voor ‘gorilla’. Tot diens dood in 1919 was Cohen bevriend met mede-anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Hij werd uiteindelijk een straatarme banneling in België, Frankrijk en Engeland, gedwongen door de hem opjagende Nederlandse staat. Van uiterst links schoof hij na de eeuwwisseling via het socialistische midden langzaam naar extreem-rechts. Dat zou hij tot zijn dood in Frankrijk blijven. Cohen was een boeiende figuur, die wel een biografie verdient.
Zijn Werdegang van zeer links naar zeer rechts heeft Cohen gemeen met enkele Zaankanters uit het verre verleden. De Zaandamse geschiedenisleraar J.J. ’t Hoen was redelijk ver gevorderd met een proefschrift over de Zaandamse SDAP-wethouder en Kamerlid Jan Duijs (1877-1941). Helaas overleed ’t Hoen voortijdig, zodat het leven van deze in de NSB geëindigde Zaandammer -ooit de machtigste socialist van de regio- nog atijd niet in boekvorm is vastgelegd. Wie wil weten hoe ver ’t Hoen kwam; zijn aantekeningen liggen bij het IISG in Amsterdam.
Een andere van links naar rechts schuivende Zaankanter was Gerrit Jan Zwertbroek (1893-1977). Zwertbroek was SDAP-partijbestuurder en oprichter van de VARA. Maar evenals Jan Duijs koos hij in de oorlog de kant van de bezetter. Vanaf 1940 poogde hij voor de radiomicrofoon het fascisme te verkopen als socialisme. Duijs overleed al in het tweede oorlogsjaar en bleef daardoor gevrijwaard van naoorlogse strafzaken, Zwertbroek mocht acht jaar de cel in.
Over enkele jaren hoop ik een boek te schrijven over een andere man met Zaanse banden die van heel links naar extreem-rechts ging. Ik houd u tezijnertijd op de hoogte.
Alexander Cohen (1894)